Słowniczek - Mahabharata

A B C D E G H I J K L M N O P R S Ś T U W

Abhimanju: syn Ardżuny i siostry Kryszny Subhadry, ojciec Parikszita.

Adhiratha: królewski woźnica z mieszanej kasty (suta), który razem ze swoją żoną Radhą wyłowił z rzeki koszyk z pierworodnym synem Kunti, Karną, zwanym również Radheją i którego wychował jak własnego syna.

Aditi: jedna z córek mędrca Dakszy, matka bogów zwanych Aditjami.

Aditjowie: dwunastu synów Aditi, władców świata: król Bharata-Dhatar, Mitra, Arjaman, Indra, Waruna, Amsa, Bhaga, Wiwaswat, Puszan, Sawitar, Twastar i Wisznu; ostatnio wymienionego uważa się za najpotężniejszego z Aditjów i za fundament, na którym zbudowane są wszystkie światy.

Adrika: niebiańska nimfa apsara, która z powodu klątwy Brahmy została przemieniona w rybę. Połknęła nasienie króla Uparikary, z którego narodziła się Satjawati i jej brat bliźniak Matsja.

Agastja: bramin i mędrzec, mąż Lopamudry uważany za jednego z siedmiu storożytnych mędrców i autora kilku hymnów Rigwedy.

agneja: niebiańska broń, którą Ardżuna otrzymał od swego nauczyciela bramina Drony.

Agni: Ogień, bóg ognia.

Agniweśja: bramin i prorok; znawca tajników walki; nauczyciel bramina Drony i króla Drupady.

Airawata: wąż demon.

Airawata: biały słoń, będący pojazdem Indry.

Ajodhja: kraj rządzony przez dynastię słoneczną wywodzącą się od króla Ikszwaku.

Akupara: król żółwi służący jako fundament góry Mandary podczas ubijania oceanu.

Amba: najmłodsza córka króla Benarów, która przysięgła zemstę Bhiszmie.

Ambalika: młodsza córka króla Benarów, żona króla Wikitrawirji, matka króla Pandu.

Ambika: najstarsza córka króla Benarów, żona króla Wikitrawirji, matka niewidomego króla Dhritarasztry.

Angaraparna (o żarzących się liściach): imię używane przez króla gandharwów, Citrarathę, który po pokonaniu go przez Ardżunę został jego przyjacielem.

Anu, Druhju i Puru: synowie króla Jajatiego z córką króla demonów asurów, Śarmisthą.

apsary: niebiańskie nimfy, unoszące się w powietrzu.

Ardżuna: jeden z pięciu braci Pandawów; trzeci z kolei syn Kunti otrzymany od króla bogów Indry; inkarnacja starożytnego proroka Nary i przyjaciel Kryszny (Narajany), z którym stanowi tajemniczą jednię, i jako taki jest również uważany tak jak Kryszna za ucieleśnienie jednego z aspektów boga Wisznu.

Aruna: skarłowaciały syn Winaty.

Astika: bramin, który przerwał rytualną masakrę wężów króla Dźanamedźaja; po swej matce był z urodzenia pól-wężem, a po ojcu był pół-człowiekiem i braminem.

asura: pewien rodzaj demonów.

asurowie, danawowie, dajtjowie: terminy wymienne.

Aśwasena: wąż, syn węża Takśaki, który dzięki pomocy Indry uratował się z pożaru Lasu Khandawa.

Aśwatthaman (rżenie konia): bramin, syn bramina Drony i bliźniaczej siostry bramina Krypy, Krypi; inkarnacja aspektów śmierci, żądzy i szału wściekłości boga Śiwy.

Aświnowie: bogowie bliźniacy, synowie boga słońca Surji.

Aurwa: bramin; jedyny potomek bramina Bhrigu pozostający przy życiu po wybiciu wszystkich jego krewnych przez poszukujących ich skarbów wojowników.

Baka: demon rakszasa, który terroryzował mieszkańców miasta Ekaczakra, i który został pokonany w walce i zabity przez Bhimę.

Balarama: starszy brat Kryszny, narodzony z drugiej żony Wasudewy Rohini.

Bhagiratha: jeden z królów, który zdobył tytuł suwerena dzięki swym umiejętnościom obrony.

Bharadwadża: starożytny mędrzec, syn kapłana bogów Brihaspatiego, ojciec bramina Drony, obrońca magnaterii; jemu przypisuje się autorstwo większości hymnów wedyjskich.

Bharata: ród królewski, których dzieje opisuje Mahabharata.

Bharata: król z dynastii księżycowej, syn króla Duhszanty i Śakuntali, potomek króla Puru (Paurawa) w dalszych pokoleniach, który zdobył tytuł suwerena dzięki swej bohaterskości. Od jego imienia wywodzi się tradycja nazywania potomków jego linii Bharatami, jak i tytuł epiki Mahabharata, której główny wątek dotyczy dziejów konfliktu między kuzynami, wywodzącymi się z jego linii.

Bharatowie: nazwa używana w odniesieniu do potomków dynastii księżycowej, wywodzących się od starożytnego króla Bharata.

Bhima: jeden z pięciu braci Pandawów, drugi z kolei syn Kunti otrzymany od boga wiatru.

Bhiszma: syn króla Śamtanu i bogini Gangi, zwany rownież Gangadattą i seniorem Hastinapury; inkarnacja jednego z bogów Wasu, przeklętych przez mędrca Wasisztę, że narodzą się ponownie na ziemi ze śmiertelnego łona.

Bhogawati: miasto wężów.

Bhrigu: bramin, mityczny mędrzec, syn Brahmy, ojciec Śukry i Cjawany.

Brahma; bóg i stwórca świata, pierwszy nieśmiertelny, zwany dziadkiem wszechświata; z niego narodzili się wielcy bramini, z których z kolei narodzili się dalsi bramini, demony i inni mieszkańcy świata.

Brahman, brahman: ma szereg znaczeń, między innymi moc zawarta w rytualnych wypowiedziach i aktach; znajomość Wed, fundamentalne źródło istnienia, Najwyższa Istota; Nieskrępowany Duch.

Brihadratha: król Magadhy, ojciec Dżarasamdhy.

Brihaspati: bramin, wnuk Brahmy, kapłan i nauczyciel bogów, którego częściową inkarnacją był bramin Drona.

Citragada: córka króla Citrawahany, w której zakochał się Ardżuna.

Citrangada: starszy arogancki syn króla Śamtanu i Satjawati, który został zabity przez króla boskich muzyków gandharwów, walcząc z nim na polach Kurukszetry.

Citraratha: mityczny park, umiejscawiany nad brzegami Gangesu; miejsce pobytu starożytnych mędrców Nary i Narajana.

Citraratha (ze wspaniałym rydwanem): imię króla gandharwów zanim Ardżuna go pokonał, paląc jego rydwan.

Citrawahana: król, ojciec Citragady, w której zakochał się Ardżuna.

Cjawana: syn mędrca Bhrigu i Pulomy, który przyszedł na świat w rezultacie ataku rakszasy Pulomana na Pulomę.

Człowiek: zwany również Puruszą; zgodnie z Rigwedą wszechświat powstał z rozszarpanego na kawałki ciała Człowieka (Hymn 10.90: Sława Człowiekowi), który w ten sposób sam siebie złożył w ofierze, inspirując wszelkie ofiarne rytuały; jego ofiarę powtarzali później w rytualnej formie bogowie, chcąc powtórzyć stworzenie świata, wierząc, że ciało Człowieka dostarczyło oryginalnej materii, z której są zbudowane wszystkie światy zarówno boskie, jak i ludzkie.

Dagdharatha (ze spalonym rydwanem): imię króla gandharwów po spaleniu jego rydwanu przez Ardżunę.

dajtja (deitja), dajtjowie (deitjowie): tytani i giganci.

Daksza: mędrzec, wykonawca ofiarnych rytuałów, który miał osiem córek, z których narodzili się liczni mieszkańcy wszechświata: bogowie, demony, zwierzęta i inni.

danawa, danawowie: tytani i giganci.

dasjusowie: złe i obrzydliwe stworzenia, przypominające wyglądem ludzi, które znęcają się nad swymi ofiarami.

demony: danawowie, dajtjowie, rakszasowie, asurowie.

Dewajani: córka bramina Śukry. żona króla Jajatiego, matka Jadu i Turwasu; jej przyjaciółką i niewolnicą była Śarmistha.

Dewaki: matka Kryszny, uważana za inkarnację Aditi, matki bogów.

Dhanwantari: lekarz bogów.

dharma (to, co jest ustalone): termin tłumaczony jako Prawo, prawość, to co jest Prawem, religia, święty obowiązek; jego opozycją jest adharma, tłumaczona jako nieprawość, Bezprawie.

Dharma: bóg Prawa.

Dharmaradża: Król Prawa; termin używany w odniesieniu do najstarszego Pandawy, Judhiszthiry lub boga umarłych, Jamy.

Dhaumja: kapłan Pandawów.

Dhrisztadjumna: syn króla Drupady narodzony z ofiarnego ognia, którego przeznaczeniem było zabicie bramina Drony; bliźniaczy brat Draupadi; częściowa inkarnacja boga ognia i hermafrodyty demona rakszasy o imieniu Śikhandin.

Dhritarasztra: niewidomy król Hastinapury z dynastii księżycowej z linii Bharata; najstarszy syn mędrca Wjasy z Ambiką, wdową po królu Wikitrawirji, młodszym synu króla Śamtanu i Satjawati; jego młodszymi braćmi byli Pandu i Widura, żoną Gandhari, synami setka Kaurawów, z których najstarszym był Durjodhana; miał też jedną córkę i syna o imieniu Jujutsu, którego urodziła mu służąca.

Draupadi: córka króla Drupady, narodzona z rytualnej ofiary; bliźniacza siostra Dhrisztadjumny, narodzonego z tego samego ofiarnego rytuału, uważna za częściową inkarnację bogini dobrobytu i żony boga Wisznu, Lakszmi (Śri), oraz równocześnie za reinkarnację córki pewnego bramina, której bóg Śiwa obiecał pięciu mężów, nagradzając ją w ten sposób za ascezę.

Drona: bramin, nauczyciel sztuki walki Pandawów i Kaurawów; syn bramina Bharadwadży, częściowa inkarnacja kapłana bogów Brihaspatiego.

Drupada: król Pańcalów; najpierw przyjaciel z dzieciństwa, a później zacięty wróg bramina Drony; inicjator rytuału ofiarnego, mającego na celu narodziny syna zdolnego do zabicia bramina Drony; ojciec Dhrisztadjumny i Draupadi narodzonych z tego rytuału; częściowa inkarnacja jednego z Marutusów.

Duhszanta: król z dynastii księżycowej, syn króla Puru, ojciec króla Bharata, którego imienia używa się w odniesieniu do jego linii potomków dynastii księżycowej.

Duhśasana: jeden ze stu synów króla Dhritarasztry i królowej Gandhari.

Durjodhana: najstarszy ze stu synów króla Dhritarasztry i królowej Gandhari, częściowa inkarnacja bóstwa Kali prezentowanego w Mahabharacie jako będący rodzaju męskiego, którego uważa się za odpowiedzialnego za rozpoczęcie eonu zwanego kalijugą.

Durwasas: bramin, który dał Kunti magiczne zaklęcie pozwalające na otrzymywanie synów od bogów.

Dwaipajana: jeden z kapłanów Pandawów.

Dwaraka (miasto o wielu bramach): miasto, będące twierdzą zbudowaną na nadmorskiej skale, gdzie Kryszna przeniósł mieszkańców królestwa Jadawów, Mathury (miasta, w którym Kryszna się urodził), ratując ich przed atakiem króla Dżarasamdhy, którego dwie córki były żonami demona Kansy, króla Mathury zabitego przez Krysznę. Po śmierci Kryszny Dwaraka została zatopiona przez fale oceanu.

dynastia księżycowa: jedna z czterech głównych linii kasty wojowników (kszatrijów), wywodząca swe pochodzenie od księżyca; należeli do niej między innymi królowie Pururawas, Nahusza, Jajati, Puru, Duhszanta, Bharata oraz Pandawowie i Kaurawowie.

dynastia księżycowa z linii Bharata: dynastia królewska wywodząca się od króla Bharata, syna Śakuntali z królem Duhszantą, który z kolei wywodził się od syna króla Jajatiego o imieniu Puru.

dynastia słoneczna: władcy Ajodhji, wywodzący się od króla Ikszwaku.

dziadek wszechświata: Brahma, najstarszy z bogów, uważany za pierwszego boga, który się narodził.

Dźanamedźaja: król ludu Kuru z linii króla Bharata; syn Parikszita; praprawnuk siostry Kryszny Subhadry i Ardżuny, jednego z pięciu braci Pandawów, których konflikt z Kaurawami stanowi główny wątek Mahabharaty.

Dżara: demonka rakszini, która połączyła dwie połówki dziecka urodzonego przez dwie żony króla Brihadrathy, uzyskując jedno dziecko nazwane Dżarasamdhą.

Dżarasamdha (ten, który został połączony przez demonkę o imieniu Dżara): syn króla Brihadrathy, narodzony z owocu mango, który jego ojciec otrzymał od ascety Kandakauśiki. Był zwany Indrą wśród królów i nie można było go pokonać przy pomocy żadnej broni, co pozwoliło mu na pokonanie większości królów, których wtrącił do więzienia, chcąc ich złożyć w ofierze bogowi Śiwie. Jest uważany za inkarnację jednego z demonów danawów o imieniu Wipracitti. Był rywalem Judhiszthiry w swym dążeniu do zdobycia zwierzchnictwa nad wszystkimi królami ziemi i wrogiem Kryszny, gdyż jego żonami były dwie córki demona Kansy, króla Mathury, zabitego przez Krysznę. Za namowa Kryszny został sprowokowany do walki wręcz i zabity przez Bhimę.

Dżaratkaru: bramin z rodu Jajawarów, ojciec Astiki, utożsamiany niekiedy z Pradżapatim.

Dżaratkaru: wąż, siostra węża Wasukiego, matka Astiki.

Dżarita: ptaszek, pierwsza żona bramina Mandapali, matka czterech ptaszków Śarngaka.

Dżatila-Gautami: żona siedmiu mędrców Praczetów.

Ekaczakra: miasto, w którym za radą bramina Wjasy schronili się Pandawowie.

Ekalawja: królewicz Niszadów.

Elapatra: wąż.

Gandhara: królestwo, którym władał król Subala, ojciec Gandhari i Śakuniego.

Gandhari: córka króla Subali, żona niewidomego króla Dhritarasztry, matka Durjodhany i jego braci (Kaurawów).

gandharwowie: unoszący się w przestworzach boscy muzycy i śpiewacy; ich żonami są niebiańskie nimfy, apsary; podobnie jak apsary narodzili się z córek Dakszy o imionach Muni, Prawa, Kapila.

Gandiwa: nazwa łuku, który Ardżuna otrzymał od boga ognia, Agni, w celu pokonania króla bogów, Indry, który nie pozwalał Agniemu spalić Lasu Khandawa; łuk ten był stworzony przez Brahmę, należał do boga Somy i był obiektem czci zarówno bogów, jak i demonów.

Ganga: bogini Gangesu, która przybrała ludzką formę, aby móc zostać żoną króla Śamtanu, w którym narodził się ponownie król Mahabhisa, matka Bhiszmy.

Gangadatta: alternatywne imię Bhiszmy, syna króla Śamtanu i bogini Gangi.

Garuda: wielki ptak, syn Winaty, pożeracz wężów i Indra wśród ptaków; został wysłany przez węże do bogów, aby ukraść im eliksir nieśmiertelności.

Gautama: bramin, prorok, ojciec bliźniąt bramina Krypy i jego siostry Krypi.

Ghatotkaka: syn Bhimy i demonki rakszini, Hidimby.

Girika: żona króla Uparikary.

gra w kości: w Mahabharacie gra ta jest czymś więcej niż zwykłą grą hazardową. Ilustruje strukturę leżącą u korzeni wszelkich niszczących królestwa waśni. Z definicji gra ta ma strukturą czystej rywalizacji i łańcucha odwetu, który ma na celu zdobycie dóbr przeciwnika przy pomocy niekontrolowanych lub nieuczciwych środków. Niekończący się łańcuch odwetu niszczy w końcu obu graczy. Konflikt Kaurawów z Pandawami ilustruje, w jaki sposób struktura właściwa dla tej gry zostaje wprowadzona i jak zaczyna rządzić stosunkami między kuzynami, należącymi do tego samego rodu, których cele powinny być zgodne, ale w rezultacie zawiści stają się przeciwstawne. Jak stwierdza Durjodhana: „nikt nie rodzi się niczyim wrogiem; w naszego wroga przekształca się ten, kto chce tego samego, co my”. Kulminacyjnym punktem tego przekształcenia się braterskich stosunków w strukturę odwetu jest faktyczna gra w kości. Rodzaj walki właściwy dla tej gry, jest przeciwstawny rodzajowi walki na polu bitewnym, gdzie wojownik powinien wykazać się bohaterskością i innymi pozytywnymi cechami, które należą do cnót wojownika, i których rozwijanie jest obowiązkiem wyznaczonym dla kasty kszatrijów (wojowników). Bitwa jest traktowana jako wielki ryt ofiarny, gdzie wojownik ofiaruje swoje życie w imię prawości. Cechy charakteryzujące wytrawnego gracza w kości, jak umiejętność oszukiwania, są dokładnie przeciwstawne, nieakceptowane przez wojownika i uważane za nieprawość. Z drugiej strony, choć gra w kości jest uważana za zło, to równocześnie ma status świętości. Judhiszthira, który reprezentuje prawość i jest nazywany Królem Prawa, ma słabość do zabawiania się tą grą, lecz dopiero wówczas, gdy staje się w tej grze ekspertem, przestaje być narażony na to, aby stać się ofiarą swego nałogu. Zabawianie się grą w kości jest także ulubioną rozrywką Śiwy i Parwati.

Hamsa i Dibhaka: dwaj wojownicy króla Dżarasamdhy, których nie można było pokonać żadną bronią i którzy zginęli, popełniając samobójstwo z tęsknoty za sobą, gdy dowiedzieli się, że drugi z nich nie żyje.

Hariścandra: król z dynastii słonecznej, który zasłynął z tego, że nigdy nie schodził ze ścieżki Prawa, zawsze dotrzymywał danego słowa oraz realizował obietnice i nigdy nie wypowiedział kłamstwa. Jak to zostało opisane w Puranach, król ten, gdy jego prawość została poddana próbie przez Wiśwamitrę, nie zawahał się przed oddaniem w darze swojego królestwa, jak i sprzedania samego siebie i swojej rodziny, aby dotrzymać danego słowa. W drugiej części Mahabharaty król ten został jedynie wspomniany przez Naradę, jako ten który zdobył po śmierci region Indry i za którego przykładem Judhiszthira powinien podążać. Dotarcie do świata Indry wymaga maksymalnego samo-poświęcenia. Dostają się tam też wojownicy, którzy ponieśli śmierć na polu bitwy, nie podejmując prób ratowania się ucieczką oraz ci, którzy zniszczyli swe ciała poprzez surowe umartwienia. Inni królowie docierają zwykle jedynie do świata boga umarłych Jamy.

Hastinapura: nazwa stolicy królestwa Kuru, rządzonego przez potomków dynastii księżycowej, Bharatów.

Hidimba: demonka rakszini, siostra demona ludożercy Hidimby.

Hidimba: demon rakszasa żywiący się ludzkim mięsem, brat Hidimby.

Himawat: może oznaczać Himalaje, śnieżną górę, górę Kailasa lub być nazwą pasma górskiego, gdzie znajdujący się na północy szczyt jest zwany Kailasa; w swej personifikowanej formie jest królem gór, ojcem bogini Gangi i Parwati (Umy).

Ikszwaku: wnuk boga słońca, od którego wywodzi się dynastii słoneczne, władca Ajodhji.

Ila: syn (w innym miejscu córka) półboga Manu, od którego wywodzi swe pochodzenie dynastia księżycowa.

Indra: bóg deszczu i król bogów, zwany (między innymi) bogiem setki złożonych ofiar; jego bronią jest piorun, pojazdem biały słoń Airawata, a cnotą prowadzenie bitwy i walka z demonami, dzięki czemu utrzymuje równowagę i istnienie wszechświata. Bitwa, której patronuje, jest uważana za wielki rytuał ofiarny, a ci królowie i wojownicy, którzy ofiarują swoje życie na polu bitewnym dostają się po śmierci do króestwa Indry, które jest trudne do zdobycia.

Indraprastha: nazwa miasta-fortecy, będącego stolicą któlestwa Pandawów, które zostało zbudowane w dzikim regionie Lasu Khandawa, uzyskanym przez Pandawów w wyniku podziału królestwa Kuru przez króla Dhritarasztrę.

Jadawi: matka Sziśupali, siostra ojca Kryszny, Wasudewy.

Jadawowie: potężny ród wywodzący się od najstarszego syna króla Jajatiego, Jadu, który został przez ojca pozbawiony korony i przeklęty, że jego potomkowie nie będą w jego dynastii królami. Jadu zarządził więc, że przyszłe pokolenia jego potomków będą nazywane Jadawami i zapoczątkowują nowe dynastie. Faktycznie wiele rodów i dynastii wywodzi swoje początki od Jadawów; należą do nich również władcy królestwa Mathury, w którym narodził się Kryszna.

Jadu i Turwasu: synowie króla Jajatiego z Dewajani, córką bramina Śukry, nauczyciela demonów.

Jadża: bramin, potomek Kaśjapy, starszy brat Upajadży, który nie dbał wystarczająco o czystość rytualną i który zgodził się na prośbę króla Drupady, aby wykonać rytuał ofiarny, z którego narodzi się przyszły zabójcy bramina Drony, Dhrisztadjumna.

Jajati: król z dynastii księżycowej, syn Nahuszy. Jego żoną była Dewajani, córka bramina Śukry, nauczyciela demonów, z którą miał dwóch synów o imionach Jadu i Turwasu. Miał jeszcze trzech synów o imionach Druhju, Anu i Puru, których urodziła mu przyjaciółka i niewolnica Dewajani, Śarmistha, córka, króla asurów, Wrszaparwany.

Jajnawalkja: bramin i mędrzec spełniający podczas ofiary koronacyjnej Judhiszthiry funkcję adhwarju.

jaksza: bóstwo leśne.

Jama: bóg umarłych, syn boga słońca, zwany również Królem Prawa (Dharmaradża).

Jauwanaswa: jeden z królów, który zdobył tytuł suwerena dzięki zniesieniu podatków.

Judhiszthira: najstarszy z pięciu braci Pandawów, którego jego matka, Kunti, otrzymała od boga Prawa, Dharmy. Jest również zwany Królem Prawa (Dharmaradża).

juga (eon): jednostka miary czasu w historii wszechświata. Wyróżnia się cztery jugi: kritajuga, tretajuga, dwaparajuga i kalijuga.

Kaća: bramin, syn kapłana bogów Brihaspatiego.

Kadru: córka Dakszy, jedna z żon mędrca Kaśjapy, siostra i rywalka drugiej żony Kaśjapy, Winaty, matka wężów, która rzuca klątwę na swych synów, ze zostaną spaleli podczas Ofiary Węża króla Dźanamedźaji.

Kailasa: mityczna góra w Himalajach o trzech wierzchołkach (Gandhamadana, Triśringa, Makaragiri), znajdujcą się wsród gór otaczających górę Meru, najbardziej znana jako miejsce pobytu boga Śiwy. Opisuje się ją również jako górski szczyt, znajdujący się w paśmie górskim zwanym Himawat, personifikowanym jako król gór, ojciec bogini Gangi i Parwati (Umy).

Kali (cierpienie): w Mahabharacie bóstwo (demon) niezgody, które rządzi kalijugą i które narodziło się na ziemi w swej istotnej części w formie Durjodhany. W księdze trzeciej występuje jako bóstwo, które opętało króla Nalę, powodując, że przegrywa swoje królestwo w kości. W księdze drugiej, Durjodhana jest tym, który powoduje cierpienie Pandawów, prowokując Judhiszthirę do gry w kości i konspirując z Śakunim, bratem Gandhari, który faktycznie wyrzuca kości i jest uważany za inkarnację istotnych aspektów Dwapary, bóstwa reprezentującego przegrywający rzut w grze w kości. Te dwa bóstwa (demony), Kali i Dwapara są przedstawiane jako pojawiające się razem, niosąc ze sobą niepewność i cierpienie.

Kali (czarna): bogini, która pozostawia za sobą tylko śmierć i zniszczenie.

Kalmasapada: król z dynastii słonecznej, przeklęty przez syna bramina Wasiszty, Śaktiego, że stanie się rakszasą i opętany przez demona rakszasę, którego nasłał na niego Wiśwamitra, rywalizujący z Wasisztą. Pożarł wszystkich potomków bramina Wasiszty za wyjątkiem Paraśary, który przez dwanaście lat ukrywał w łonie swej matki. Powrócił do swej ludzkiej formy dzięki łasce Wasiszty, który wyrzekł się swego gniewu.

Kama (pożądanie): bóg miłości.

Kandakauśika: asceta, który pojawił się w królestwie Magadhy i na prośbę króla Brihadrathy dał mu syna Dżarasamdhę, obdarowując go owocem mango, który spadł na jego kolana.

Kansa: demon, syn Ugraseny, który pozbawił go władzy i ustanowił siebie królem Mathury. Został zabity przez Krysznę, który był synem jego ministra Wasudewy.

Karna: panieński syn Kunti otrzymany od boga słońca, którego porzuciła, wysyłając go w koszyku z prądem rzeki, z której został wyłowiony przez królewskiego woźnicę Adhirathę i jego żonę Radhę. Był przez nich wychowywany w Hastinapurze jak syn i nosił imię Radheja.

Kartawirja: jeden z królów, który zdobył tytuł suwerena dzięki sile swych umartwień.

Karttikeja: bóg wojny i chorób, dowódca bostkiej armii, zwany również Skandą.

Kaśjapa: mityczny mędrzec, syn Mariciego syna Brahmy, nazywany niekiedy z Pradżapatim, mąż Kadru i Winaty, ojciec zarówno Garudy, Aruny, jak i wężów.

Kaurawja: imię króla wężów, ojca Ulupi.

Kaurawowie: nazwa używana w odniesieniu do setki synów synów króla Dhritarasztry, z których najstarszym był Durjodhana, uchodzący za inkarnację istotnych aspektów demona (bóstwa) Kali, który powoduje przegraną w grze w kości i przynosi cierpienie. W osobach pozostałych braci narodziły się demony rakszasowie.

Kimdama: pustelnik, który przybrał postać jelenia i został zabity przez króla Pandu w momencie kopulacji. Rzucił na Pandu klątwę, że natychmiast umrze, gdy weźmie w ramiona którąś ze swoich żon.

Kimkara: demon rakszasa, który na rozkaz Wiśwamitry opętał króla Kalmasapadę.

kimkarowie: pewien gatunek demonów rakszasów, będących znawcami rytmu.

kobieta Niszadów: anonimowa kobieta niskiej kasty, która razem ze swoimi pięcioma synami spłonęła w pałacu-pułapce zamiast pięciu braci Pandawów i ich matki Kunti.

koło istnienia: niekończący się cykl tworzenia i niszczenia, któremu podlega wszechświat wraz z wszystkimi istnieniami.

Król Prawa (Król Dharma, Dharmaradża): imiona używane w odniesieniu do najstarszego z Pandawów, Judhiszthiry, syna boga Prawa, Dharmy, dziedzica Hastinapury i króla Indraprasthy.

królestwo Pańcalów: królestwo rządzone przez króla Drupadę.

Krypa: syn bramina Gautamy, znaleziony razem ze swoją bliźniaczą siostrą, Krypi, w lesie przez króla Śamtanu, inkarnacja jednego z Rudrów, nauczyciel Pandawów i Kaurawów.

Krypi: bliźniacza siostra Krypy; córka bramina Gautamy, żona bramina Drony, matka Aśwatthamana.

Kryszna, Kryszna Wasudewa: syn Dewaki i Wasudewy, wnuk Śury z rodu Jadawów (władcy Mathury), kuzyn Pandawów, których matka, Kunti, była siostrą Wasudewy. Jest uważany za inkarnację istotnych aspektów boga Wisznu, który narodził się na ziemi na prośbę riszich i bogów, aby wzmocnić siłę bogów poprzez oczyszczenie ziemi z demonów i ustanowienie ponownie autorytetu Prawa. Jest widziany nie tylko jako obrońca bogów i pogromca demonów, ale również jako praprzyczyna wszechświata, samostwarzający się bóg, Człowiek (Purusza), który jest źródłem i materią wszechświata, Najwyższa Osoba i Narajana. Jego czyny na ziemi, jak i jego rola jako Najwyższego Boga jest ciągle powracającym tematem Mahabharaty i jej głównym teologicznym i filozoficznym wątkiem. Warto wspomnieć, że imię Kryszny (o ciemnej skórze) jest używane nie tylko w odniesieniu do Kryszny Wasudewy, ale również mędrca Wjasy i Draupadi. Towarzyszący Krysznie Wasudewie Ardżuna bywa również określany jako drugi Kryszna.

kszatrija: osoba z kasty wojowników, która zajmuje drugie miejsce w hierarchii kast, następując po kaście bramińskiej.

Kubera: bóg rządzący bogactwem.

Kunti: córka Śury, szefa rodu Jadawów i siostra Wasudewy, ojca Kryszny; pierwsza żona króla Pandu i królwa Hastinapury; matka trzech Pandawów (Judhiszthiry, Bhimy, Ardżuny) i Kary, jej nieślubnego syna, którego otrzymała od boga słońca;.

Kurukszetra: mityczne pole bitewne od niepamiętnych czasów uważane za teren i ołtarz ofiarny Brahmy, gdzie prowadzone są sesje ofiarne, szczególnie ofiara bitwy, i gdzie rozegrała się apokaliptyczna bitwa Pandawów z Kaurawami. Było miejscem zamieszkania dla dwóch braci demonów asurów, Sundy i Upasundy, po zniszczeniu przez nich wszechświata, jak i dla bronionego przez Indrę węża Takśaki, który uniknął spalenia podczas pożaru Lasu Khandawa.

Lakszmi: bogini dobrobytu zwana również Śri, która wyłoniła się z ubijanego przez bogów i asurów oceanu, żona boga Wisznu.

Lapita: ptaszek, druga żona bramina Mandapali.

Las Khandawa: las znajdujący się na dzikich terenach nad brzegami rzeki Jamuny, które Pandawowie otrzymali we władanie w wyniku podziału królestwa Kuru przez króla Dhritarasztrę. Lasu tego bronił przed Ogniem Indra, który był przyjacielem mieszkających tam wężów. Las ten został jednak spalony przez głodny Ogień dzięki Krysznie i Ardżunie, którzy udzielili Ogniowi pomocy w walce z Indrą, otrzymując w zamian w darze swoją słyną broń, łuk Gandiwę i dysk Sudarśana. Ardżuna uzyskał również swój wojenny rydwan.

Madrasowie, Madrakowie: ród, którego wywodziła się druga żona króla Pandu, Madri.

Madri: druga żona króla Pandu, matka Nakuli i Sahadewy.

Magadha: królestwo i stolica kraju rządzonego przez króla Dżarasamdhę.

Mahabharata: hinduska epika.

Mahabhisa: król z dynastii słonecznej, na którego bóg Brahma rzucił klątwę ponownych narodzin, z powodu jego nieumiejętności opanowania pożądania na widok bogini Gangi i który narodził się ponownie na ziemi, przybierając formę króla Śamtanu z dynastii księżycowej.

Mainaka: góra, otoczona jeziorem Bindu, gdzie bogowie i demony asury składają ofiary.

Maja: demon, który wyskoczył podczas pożaru Lasu Khandawa z miejsca, gdzie mieszkał wąż Takśaka i któremu Ardżuna podarował życie; z wdzięczności za uratowane życie na prośbę Kryszny zbudował gmach zgromadzeń dla Króla Prawa.

małżeństwo w stylu gandharwów: jeden z ośmiu typów małżeństwa w kaście wojowników, bazujący na wzajemnej miłości od pierwszego wejrzenia z pominięciem religijnych rytów i obecności rodziny.

Mandapala: bramin, ojciec czterech ptaszków Śarngaka.

Mandara: mityczna góra w Himalajach użyta przez bogów i demony do ubijania oceanu jak mleka w celu wyprodukowania eliksiru nieśmiertelności, znajdująca się po wschodniej stronie góry Meru, opisywana jako góra wygięta w kształcie łuku o dwóch wierzchołkach.

Mandawia: bramin, który rzucił na boga Prawa, Dharmę, klątwę narodzin na ziemi z łona służącej.

Manu: półbóg, którego linia wywodzi się od boga umarłych Jamy; praojciec ludzkości, która narodziła się z niego w trzech kastach: wojowników, braminów i pospólstwa.

Marutta: jeden z królów, który zdobył tytuł suwerena dzięki swemu bogactwu.

Marutusi: bogowie burzy towarzyszący Indrze.

Mathura: starożytne miasto (obecnie jedno ze świętych miast Indii i miejsce licznych pielgrzymek) związane z legendami o narodzinach i życiu Kryszny. Zgodnie z tymi legendami oryginalnie było stolicą królestwa należącego do rodu Jadawów, która w obronie przed wrogami została przeniesiona przez Krysznę do Dwaraki, gdzie wszyscy Jadawowie, przeklęci przez żonę króla Dhritarasztry, Gandhari, wyginęli w wyniku wewnętrznych waśni, a miasto zostało zatopione przez fale oceanu.

Menaka: niebiańska nimfa apsara, matka Śakuntali.

Meru: mityczna złota góra, ozdobiona drogimi kamieniami, znajdująca się w centrum wszechświata i będąca jego osią. Osadzona w regionie podziemnym przenika sferę ziemską i sięga szczytem najwyższych niebios. Na jej wierzchołku jest królestwo Indry. Otaczają ją trzy strzeliste szczyty: Gandhamadana, Triśringa, Makaragiri.

Nahusza: król z dynastii księżycowej, wnuk króla Pururawasa, ojciec króla Jajatiego. Przeklęty za swoją pychę przez mędrca Agastję musiał żyć na ziemi w ciele wielkiego węża boa. Został uwolniony od klątwy dzięki rozmowie o duszy z Judhiszthirą, gdy w swe sploty złapał Bhimę.

Nakula i Sahadewa: bliźniacy, najmłodsi z pięciu braci Pandawów, synowie drugiej żony Pandu, Madri, których otrzymała od boskich bliźniaków Aświnów dzięki użyciu świętej mantry, którą jednorazowo obdarowała ją Kunti.

Nandini: spełniająca wszystkie życzenia święta krowa, należąca do bramina Wasiszty. Dostarczała mu mleka potrzebnego w rytach ofiarnych i zasłynęła z tego, że obroniła go przed wojskiem Wiśwamitry. Pewnego dnia została mu ukradziona przez jednego z ośmiu bogów Wasu, którzy za karę musieli narodzić się na ziemi z ludzkiego łona.

Nara (człowiek): pierwotny człowiek na usługach boga Wisznu, noszący jego łuk; w Mahabharacie imię starożytnego mędrca, który odrodził się Ardżunie.

Narada: starożytny mędrzec, syn Brahmy.

Narajana (Purusza, siedziba istnień): w Mahabharacie imię używane w odniesieniu do Kryszny, za którym kryje się rozwijana tam stopniowo teologia jednego boga. W pierwszych dwóch księgach Kryszna jest identyfikowany ze starożytnym mędrcem, Narajaną, który narodził dawno temu na ziemi i który mając za swego towarzysza Narę (z którym jest identyfikowany Ardżuna) udał się do pustelni zwanej Badari, aby praktykować tam umartwienia z myślą o ustanowieniu autorytetu dharmy (Prawa) na ziemi. Mędrcy ci z kolei są uważani za inkarnacje Najwyższego Boga (różnie nazywanego), który jest jeden bez drugiego, jest Najwyższym Puruszą, niepoznawalnym dla zmysłów, oraz jego dostępnymi dla zmysłów manifestacjami.

Narajana, Wisznu, Najwyższa Osoba: terminy wymienne opisujące obrońcę bogów i pogromcę demonów.

Nara-Narajana: para starożytnych mędrców, która narodziła się kiedyś na ziemi jako inkarnacja istotnych aspektów Najwyższego Boga, który jest jeden i która odrodziła się ponownie w formie Kryszny i Ardżuny.

Nila: król południowego królestwa, którego bronił Ogień.

Niszadowie: rybacy służący za pokarm Garudy w czasie jego wyprawy do nieba, aby zdobyć na prośbę wężów eliksir nieśmiertelności.

ofiara koronacyjna (radżasuja): królewska ofiara, poprzez którą, król zyskuje status suwerena, Indry wśród królów, króla królów, lub imperatora. Ryt ten wymaga od aspirującego do pozycji imperatora króla uzyskania od innych królów zgody na podporządkowanie się i w związku z tym niesie w sobie niebezpieczeństwo, że zamiast umocnienia królewskiej władzy przyniesie konflikt. Choć Mahabharata o tym nie wspomina, jednym z ceremonialnych elementów samego rytu jest rytualna gra w kości przez aspirującego do pozycji imperatora króla. Jeżeli założymy, że ryt królewski, choć niesie ze sobą groźbę konfliktu, ma na celu obronę króla przed niezgodą oraz legalizację jego pozycji, to obecność tej gry w rycie możemy zinterpretować jako rytualne zabezpieczanie króla przed sytuacją, którą ta gra reprezentuje, gdzie wygrana nie zależy od walorów wojownika i jego prawości, lecz od umiejętności przechytrzenia przeciwnika.

Ogień: Agni, bóg ognia.

ogień ofiarny: ogień był jednym ze sposobów komunikowaniu się człowieka z bogami (innymi sposobami było komunikowanie się za pośrednictwem wody lub powietrza), wiążąc świat ludzki ze światem boskim. Był nazywany nosicielem ofiary i ustami bogów. Rytualne reguły wymagały najczęściej obecności trzech ogni. To, co było wlewane do ognia, stawało się święte dzięki spaleniu i w formie dymu unosiło się wprost do nieba. Noszenie ofiary było dobroczynnym aspektem ognia ofiarnego, który miał również aspekt niszczący i mógł spalić wszystko. Zgodnie z Mahabharatą, ten niszczący aspekt był rezultatem klątwy mędrca Bhrigu.

Ogień o Głowie Klaczy: ogień pojawiający się w północnej części oceanu, nazywany ogniem ofiarnym, do którego bóg oceanu, Waruna, wrzuca swoją ofiarę. Jest również nazywany ogniem Wadawa i jest uważany za najbardziej przerażającą formę ognia, ukrytą pod wodą oceanu i zawsze gotową do zniszczenia świata. Za jego źródło uważa się gniew, który bramin Aurwa wrzucił do oceanu.

Paila: bramin i mędrzec spełniający podczas ofiary koronacyjnej Judhiszthiry funkcję hotara.

Pandawowie: pięciu synów króla Pandu: Judhiszthira, Bhima, Ardżuna, Nakula i Sahadewa. Trzech pierwszych zostało uzyskanych przez Kunti od boga Prawa-Dharmy, boga wiatru Waju i króla bogów-Indry dzięki świętej mantrze, którą otrzymała w darze od bramina Durwasasa. Bliźniacy Nakula i Sahadewa byli synami Madri, których otrzymała od boskich bliźniaków Aświnów, używając mantry, którą jednorazowo na prośbę Pandu obdarowała ją Kunti. Faktycznie Pandawowie są widziani nie tylko jako synowie bogów, ale również jako inkarnacje pięciu kopii Indry, który został ukarany za swoją pychę przez boga Śiwę i zmuszony do narodzin na ziemi w śmiertelnej formie pięciu Pandawów. Ponadto Ardżuna, występując w parze z Kryszną, jest uważany inkarnację starożytnego mędrca Nary, który towarzyszył ongiś Narajanie i obecnie narodził się ponownie na ziemi w formie Kryszny. Ardżuna w parze z Kryszną, jako Nara i Narajana, są ucieleśnieniem istotnych aspektów Wisznu.

Pandu: król Hastinapury z dynastii księżycowej; młodszy syn mędrca Wjasy z Ambaliką (wdową po Wikitrawirji, synu króla Śamtanu i Satjawati); brat króla Dhritarasztry i Widury; mąż Kunti i Madri; ojciec Pandawów. Zmarł wcześnie z powodu klątwy ascety Kimdamy, który żył w formie jelenia i został przez niego zabity podczas kopulacji. W drodze do świata umarłych towarzyszyła mu jego młodsza żona Madri.

Pańcadżanja: koncha, która wyłoniła się z ubijanego oceanu.

Pańcalowie: lud i kraj rządzony przez króla Drupadę.

Paraśara: bramin i pielgrzymujący pustelnik, syn Śaktiego, wnuk mędrca Wasiszty, ojciec Wjasy, którego otrzymał od Satjawati w zamian za uwolnienie jej od rybiego zapachu. Był jedynym z potomków Wasiszty, który nie został pożarty przez króla Kalmasapada, opętanego przez rakszasę, gdyż był ukrywany przez dwanaście lat przez matkę w jej łonie. Nie mogąc uwolnić się od swojego słusznego gniewu, chciał spalić wszystkich rakszasów, lecz ostatecznie pozbył się swojego gniewu, wrzucając go do oceanu.

Paraśurama: bramin-wojownik z rodu Bhrigu (zwany z tego względu również Bhargawa), syn bramina o imieniu Dżamadagni i księżniczki Renuki, jedna z awatar boga Wisznu. W rewanżu za zabicie jego ojca bramina przez królewskich synów, dwadzieścia jeden razy wybił do nogi wszystkich mężczyzn z kasty wojowników, wypełniając ich krwią pięć jezior i pozostawiając przy życiu jedynie ich żony.

Parikszit; król Hastinapury z dynastii księżycowej; syn Abhimanju i Uttary; wnuk siostry Kryszny Subhadry i Ardżuny; jedyny przedstawiciel młodszej generacji Pandawów, który dzięki cudownej mocy Kryszny przeżył w łonie matki apokaliptyczną bitwę Pandawów z Kaurawami, zapewniając kontynuację ich rodu.

Paurawowie: potomkowie króla Puru z dynastii księżycowej.

Pradżapati (stworca potomstwa, stworca żywych istot): uosobienie źródła bycia. W pismach wedyjskich był to bóg uosabiający siłę, która sama z siebie tworzy wszystkie żywe istoty, później było to określenie używane w odniesieniu do różnych bogów i mędrców zaangażowanych w stwarzanie świata. Siła stwarzającą świat była różnie identyfikowana w różnym piśmiennictwie i w różnym okresie historycznym. W pismach wedyjskich była to ofiara. W hymnach Rigwedy Pradżapati jest tym, który sam siebie złożył w ofierze, aby dostarczyć bogom materiału do stwarzania świata, jak i sposobu na jego zdobywanie i odtwarzanie. Siłą stwarzająca był również tapas (gorąco, bramińskie umartwienia) i mowa (wak). W Mahabharacie określenia Pradżapati używa się w odniesieniu do tych, którzy są zaangażowani w zaludnianie świata, czasami jest to Daksza, kiedy indziej Brahma lub starożytni mędrcy (riszi) i potomkowie Brahmy, jak na przykład Kaśjapa. W tym ostatnim przypadku liczba Pradżapatich się mnoży i jest ich tylu, ilu jest riszich.

Pramadwara: żona proroka Ruru.

Pratipa: król Hastinapury, ojciec króla Śamtanu.

Prawo: jeden z terminów użytych umownie w tym tłumaczeniu jako odpowiednik sanskryckiego słowa dharma, które jest praktycznie nieprzetłumaczalne. Inne używane tu terminy to prawość, religia, święty obowiązek, cnota, moralność, dobre postępowanie.

pudża: rytuał oddawania czci bogom.

Pulastja: mędrzec, syn Brahmy, z którego zrodziły się demony rakszasowie.

Puloma: żona bramina Bhrigu; matka mędrca Cjawany.

Puloman: demon z gatunku rakszasów, który chciał uprowadzić Pulomę.

Purokana: minister Durjodhany, który na jego rozkaz zbudował dla Pandawów pałac-pułapkę w Waranawecie, gdzie Pandawowie udali się na rozkaz króla Dhritarasztry, którą zamierzał podpalić, powodując ich śmierć.

Puru: syn króla Jajatiego, który mimo tego, że był najmłodszy, został mianowany przez ojca następcą tronu w nagrodę za to, że zgodził się oddać mu na jakiś czas swoją młodość.

Pururawas: ziemski król żyjący w najstarszym eonie zwanym kritajuga, zapoczątkowujący dynastię księżycową. Jest uważny za potomka Dakszy Pradżapatiego w siódmym pokoleniu. Narodził się z ósmego syna Manu o imieniu Ila, który był zarówno jego ojcem, jak i matką. Jego żoną była apsara Urwasi, za którą podążył do nieba, przynosząc na ziemię z regionu gandharwów trzy ognie ofiarne. Nahusza jest uważany za jego wnuka.

Putana: demonka, która próbowała zabić małego Krysznę, karmiąc go swym zatrutym mlekiem.

Radha: żona królewskiego woźnicy w Hastinapurze Adhirathy i przybrana matka Karny.

Rahu: jeden z danawów, który przybrawszy boską postać pił eliksir nieśmiertelności, który wyłonił się z ubijanego przez bogów i demony oceanu. Jest uważany za tego, który połyka cyklicznie słońce i księżyc z zemsty za to, że zdradziły bogom, że jest demonem.

rakszasa: rodzaj demonów żywiący się ludzkim mięsem.

rakszini: demon rodzaju żeńskiego.

riszi (mędrzec): termin używany w odniesieniu do starożytnych mędrców, natchnionych poetów i śpiewaków, którzy w rezultacie intensywnej medytacji dotarli do Prawdy, wypowiadając ją w hymnach. Oni też należeli do pierwszych, którzy potrafili składać bogom ofiary. Zalicza się do nich najczęściej następujących synów lub wnuków Brahmy: Angiras, Atri, Bharadwaja, Bhrigu, Daksza, Dżamadagni, Gautama, Kaśjapa, Kratu, Marici, Pulastja, Wasiszta, Wiśwamitra, Pulaha. Wymienieni nie wyczerpują jednak omawianej kategorii.

Rohini: żona Wasudewy i matka Balaramy.

Rudrowie: bogowie burzy, którzy podobnie jak Marutusi towarzyszą Indrze

Rukmini: pierwsza żona Kryszny, którą chciał również poślubić król Sziśupala, zacięty wróg Kryszny.

Ruru: bramin przemieniony dzięki klątwie w jaszczurkę.

Ruru: syn Pramatiego, potomek w trzecim pokoleniu Cjawany, syna Bhrigu, który uwolnił bramina Ruru od bycia jaszczurką.

rydwan Ardżuny: rydwan, który Ardżuna otrzymał od Ognia, aby pokonać Indrę, broniącego Lasu Khandawa przed spaleniem. Został stworzony dzięki umartwieniom Pradżapatiego i zmontowany przez boga Somę i był nie do zniszczenia ani przez bogów, ani przez demony. Wyróżniał się tym, że był ozdobiony proporcem ze znakiem małpy Hanumana i ciągniony przez w konie hodowane przez boskich muzyków gandharwów.

Samwarana: król z linii Bharata, jeden z odległych przodków Pandawów, który poślubił córkę boga słońca Tapati.

Sandżaja: woźnica króla Dhritarasztry.

Sarama: boska suka, zwiastun Indry.

Satjaki: królewicz z rodu Wrisznich.

Satjawati: córka króla kraju Czediów, Uparikary i bliźniacza siostra Matsji, która z powodu swego rybiego zapachu została oddana na wychowywanie królowi rybaków. Była drugą żoną Śamtanu, króla Hastinapury, z którym miała dwóch synów Citrangadę i Wikitrawirję. Jej przedmałżeńskim synem był bramin Wjasa, którego dała mędrcowi Paraśuramie w zamian za pozbycie się swojego rybiego zapachu.

Saunaka: bramin, który słucha opowiadania Mahabharaty przez poetę-śpiewaka Ugraśrawasa podczas dwunastoletniej sesji ofiarnej w Lesie Naimisza, zadając mu liczne pytania. Odpowiedzi na te pytania zostały włączone do Mahabharaty.

Snataka: nazwa braminów, którzy właśnie ukończyli swoją edukację.

soma: eliksir nieśmiertelności uzyskany w wyniku ubijania oceanu przez bogów i demony lub napój bogów uzyskiwany podczas rytuałów ofiarnych dzięki wyciskaniu rośliny zwanej somą.

Soma: bóg księżyca.

Somaśrawajana: bród Gangesu, gdzie Pandawowie spotkali króla gandharwów, który po pokonaniu go przez Ardżunę został jego przyjacielem.

Somaśrawas: domowy kapłan króla Dźanamedźaji, zrodzony z matki węza i proroka Śrutaśrawasa.

strażnicy świata: Indra, Waruna, Kubera, Jama.

Subala: król Gandharów, ojciec Gandhari, która była żoną niewidomego króla Dhritarasztry oraz Śakuniego.

Subhadra: córka Wasudewy, młodsza siostra Kryszny i Balaramy, druga żona Ardżuny, matka Abhimanju.

Sudarśana: dysk boga Wisznu.

Sunda i Upasunda: nierozłączni bracia demony asury, którzy dzięki darom otrzymanym od Brahmy pokonali bogów i zdobyli panowanie nad światem i którzy zabili się nawzajem, nie potrafiąc się podzielić Tilottamą.

Surja: bóg słońca.

swajamwara: festiwal wyboru męża przez córkę wojownika.

Swetaka: król, którego ofiarny rytuał unieszczęśliwił Ogień, powodując jego niestrawność.

Sziśupala: król Czediów, zabity przez Krysznę podczas ofiary koronacyjnej Judhiszthiry. Jest uważany za jedną z inkarnacji wielkiego króla demonów gigantów z gatunku asurów zwanych dajtjami, syna córki Dakszy, Diti, który rodzi się na ziemi podczas kolejnym eonów i jest zabijany przez kolejne wcielenia (awatary) Wisznu. W poprzednich eonach Wisznu w formie Narasimha (człowiek-lew) zabił go, gdy przybrał formę króla o imieniu Hiranjakaszipu, a w formie Ramy zabił go, gdy przybrał formę demona Rawana. Obecnie Wisznu w formie Kryszny zabiła go, gdy przybrał formę króla Sziśupali.

szudra: członek najniższej z czterech kast. Pozostałe kasty to: bramini, wojownicy (kszatrija) i waiśjowie.

Śakti: bramin, syn mędrca Wasiszty, ojciec bramina Paraśary, zjedzony przez rakszasę Kimkarę, który opętał króla Kalmasapadę.

Śakuni: syn króla Gandharów o imieniu Subala, brat żony króla Dhritarasztry Gandhari, wuj Durjodhany i jego zły duch. Był hazardzistą i mistrzem w grze w kości, który zastępując Durjodhanę w grze, przyniósł Judhiszthirze przegraną. Jest uważany za inkarnację Dwapary opisywanego w Mahabharacie jako ten, który wchodzi w kości do gry, powodując przegrywający rzut i który pojawia się w parze z bóstwem-demonem Kali. Kali narodził się w formie Durjodhany, i stąd para Śakuni i Durjodhana jest uważana za wcielenie pary Dwapary i Kali. Dwaparę uważa się niekiedy za ucieleśnienie dwaparajugi, nazywanej dwójkowym rzutem w grze w kości.

Śakuntala: córka apsary Menaki i Wiśwamitry, który z urodzenia był królem, lecz widząc potęgę duchową mędrca Wasiszty, zapragnął zostać braminem, zaadaptowana i wychowana jak córka przez mędrca Kaśjapę. Żona króla Hastinapury, Duhszanty i matka Bharaty, założyciela królewskiej dynastii Bharatów.

Śalja: król Madraków, brat drugiej żony króla Pandu, Madri.

Śalwa: władca królestwa Śalwy, który zamierzał poślubić Ambę, jedną z trzech córek króla Benarów (Kasi) porwanych przez Bhiszmę podczas ich festiwalu wyboru męża z zamiarem oddania ich za żony Wikitrawirji. Bhiszma, gdy dowiedział się, że Amba wybrała Śalwę na męża, odesłał ją z powrotem, lecz on ją odrzucił jako osobę zanieczyszczoną przez kontakt z innym mężczyzną, nakazując Bhiszmie, aby sam wziął ją za żonę. Ponieważ Bhiszma nie mógł tego uczynić, bo przysiągł celibat, Amba nie mogła już znaleźć męża i włócząc się po świecie przysięgła mu zemstę.

Śamtanu: król Hastinapury z dynastii księżycowej, syn króla Pratipy. Jego żonami były bogini Ganga, która przybrała ludzką postać, aby móc cieszyć się miłością króla Mahabhisy z dynastii słonecznej, którego inkarnacją był król Śamtanu, oraz Satjawati córka Uparikary. Jego synami byli Bhiszma, Citragada i Wikitrawirja. Był pradziadkiem Dhritarasztry, Pandu i Widury, oraz prapradziadkiem Pandawów i Kaurawów.

Śarmistha: córka Wrszaparwany, króla asurów, przyjaciółka i niewolnica Dewajani, matka Druhju, Anu i Puru, których ojcem był król Jajati.

Śarngaka: cztery ptaszki o imionach Dżaritari, Sariszarkwa, Stambamitra, Drona, które faktyczne były synami bramina Mandapali, które dzięki własnej modlitwie, i modlitwie swego ojca, uratowały się z pożaru Lasu Khandawa.

Śesza (Ananta): wąż asceta, który opuścił swoją matkę Kadru i braci, których zachowania nie potrafił zaakceptować i udał się do lasu, aby praktykować umartwienia. Zadowolony z niego Brahma obdarował go wieczną prawością i nakazał mu utrzymywać w swoich splotach chwiejącą się ziemię, aby się nie trzęsła i zapewnić jej w ten sposób stabilność.

Śiwa (Sziwa): Najwyższy Bóg; Bóg bogów.

Śringin: bramin, który rzucił klątwę na króla Parikszita za to, że zawiesił ciało martwego węża na ramionach jego ojca.

Śrutasena, Ugrasena i Bhimasena: bracia króla Dźanamedźaja, którzy pobili syna suki Saramy.

Śrutaśrawas: prorok ojciec Somaśrawasa.

Śukra (jasny): nauczyciel i kapłan demonów asurów, syn Bhrigu, wnuk Brahmy, ojciec Dewajani. Ze względu na swoją przynależność do rodu Bhrigu jest zwany również Bhargawa. Na niebie jest reprezentowany przez planetę Wenus.

Śura: władca Mathury, królestwa Jadawów; ojciec Kunti (żony Pandu i matki Pandawów) i Wasudewy (ojciec Kryszny, Balaramy i Subhadry).

Takśaka: król wężów, który spełnił klątwę młodego bramina Śringina i zabił króla Parikszita swym ukąszeniem, wywołując tym zemstę króla Dźanamedźaja w formie rytualnej masakry wężów.

Tapati: córka boga słońca, która poślubiła króla Samwaranę.

Tilottama: niezwykłej urody kobieta, skupiająca na sobie wszystkie żądze, stworzona na rozkaz Brahmy przez architekta wszechświata Wiśwakarmana, aby skłócić między sobą dwóch braci asurów Sundę i Upasundę, którzy zdobyli panowanie nad wszechświatem.

Tokarz Koła: ten kto buduje i obraca koło istnienia.

trzy światy: niebo, ziemia i powietrze-przestrzeń między nimi.

Ugrasena: król królestwa Jadawów, Mathury, który najpierw zdobył władzę na mocy zrzeczenia się prawa do tronu przez Wasudewę (syna wodza Jadawów Śury), który zajął się hodowlą krów. Został następnie pozbawiony władzy i osadzony w więzieniu przez swego syna, demona Kansę, i osadzony ponownie na tronie przez Krysznę, który zabił Kansę.

Ugraśrawas: poeta-śpiewak, który opowiada Mahabharatę braminom prowadzącym dwunastoletnią sesję ofiarną w Lesie Naimisza.

Ukkaihśrawas: koń, który wyłonił się z ubijanego oceanu.

Ukryta Przyczyna i Wieczny Sprawca: według Mahabharaty powstawanie świata wynikło z zadziałania niepoznawalnej bezpośrednio Przyczyny, która objawia się mędrcom w formie Brahmana, którą określa się także jako Wielkie Jajo, nasienie żywych istot. Mahabharata identyfikuje ją z osobą Kryszny, starożytnym prorokiem Narajaną, śmiertelnym aspektem boga Wisznu, który cyklicznie pojawia się na ziemi w formie tzw. awatar, Człowiekiem wychwalanym w Rigwedzie.

Ulupi: córka króla wężów o imieniu Kaurawja zakochana w Ardżunie.

Uma: jedno z imion źony Śiwy.

Upajadża: bramin, młodszy brat Jadży, potomek bramina Kaśjapy.

Uparikara: król Czediów, potomek w późniejszych pokoleniach króla Puru, ojciec Satjawati.

Urwasi: nimfa apsara, żona króla Pururawasa.

Utanka: bramin, uczeń bramina Wedy, poszukujący zemsty na królu wężów Takśaku.

Waisampajama: poeta-śpiewak, który po raz pierwszy opowiedział Mahabharatę podczas Ofiary Węża króla Dźanamedźaji.

Walakhiljowie: święci asceci, którzy nie byli więksi od kciuka. Obrażeni przez Indrę chcieli go ukarać, rzucając klątwę, że na świecie narodzi się drugi Indra, lecz na prośbę Kaśjapy złagodzili swoją klątwę, zgadzając się na to, że drugi Indra nie narodzi się wśród bogów, lecz wśród ptaków, powodując narodziny Garudy.

Waranaweta: miasto, do którego zostali podstępnie zesłani Pandawowie.

Warga: jedna z pięciu boskich nimf apsar uwolniona przez Ardżunę od klątwy bycia krokodylem.

Waruna: bóg oceanu.

Wasiszta: mityczny mędrzec, zaliczany do grupy siedmiu starożytnych mędrców (saptariszi). W Mahabharacie jest opisywany jako syn boga oceanu Waruny, choć w innych źródłach jest nazywany synem Brahmy. Jego żoną była Arundhati, słynąca ze swojej pobożności. Do niego należała boska krowa Nandini, która dostarczała mu mleka potrzebnego jako dar ofiarny i zasłynęła z tego, że obroniła go przed wojskiem króla Wiśwamitry, który poznawszy jego bramińską potęgę zapragnął stać się braminem i przewyższyć go zdobytą siłą.

Wasu: ośmiu bogów o imionach: Dhara, Dhruwa, Soma, Ahas, Wiatr, Ogień, Pratjusa, Prabhasa. Pewnego dnia ukradli mędrcowi Wasiszcie jego krowę Nandini i skutkiem jego klątwy musieli narodzić się na ziemi z ludzkiego łona. Zgodziła się ich urodzić bogini Ganga, która przybrała ludzką postać, aby móc się cieszyć miłością króla Mahabhisy (w formie króla Śamtanu) i obiecała im, że skróci ich pobyt na ziemi, topiąc ich w swoich wodach. Utopiła siedmiu ze swoich synów zaraz po urodzeniu, pozostawiając przy życiu jednego, który zasłynął na ziemi pod imieniem Bhiszma.

Wasudewa: potomek rodu Jadawów; syn władcy Mathury, Śury; zrzekł się swoich praw do tronu na rzecz Ugraseny i sam zajął się hodowlą krów; minister Kansy, który pozbawił Ugrasenę władzy; brat Kunti, mąż Dewaki, ojciec Kryszny, Balaramy i Subhadry.

Wasuki: wąż, dowódca wężów, swymi splotami posłużył bogom jako sznur służący do obracania górą podczas ubijania oceanu. Aktywnie zadbał o spowodowanie narodzin wybawcy wężów Astiki, który przerwał Ofiarę Węża króla Dźanamedźaji.

Wedy: święte hinduskie księgi.

Wibhawasu i Supratika: dwaj bracia bramini, którzy przemieli się w słonia i żółwia i zostali zjedzeni przez Garudę.

Widura: królewski doradca króla Dhritarasztry; częściowa inkarnacja boga Prawa Dharmy; syn bramina Wjasy i służącej królowej Ambiki.

Wielkie Jajo: boska przyczyna stworzenia świata; niewyczerpane nasienie wszystkich istot.

Wikarna: młodszy syn króla Dhritarasztry i młodszy brat Durjodhany, który wsławił się swą mową dowodzącą, że Draupadi nie została przegrana w kości.

Wikitrawirja: młodszy syn króla Śamtanu i Satjawat, wcześnie zmarły mąż Ambaliki i Ambiki, które dzięki Wjasie miały trzech synów: Dhritarasztrę, Pandu i Widurę.

Winata: córka Dakszy Pradżapatiego; żona mędrca Kaśjapy; rywalka i siostra Kadru; matka Garudy i Aruny.

Wisznu (Narajana): Najwyższy Bóg; obrońca bogów i zabójca wrogów bogów.

Wiśwakarman: boski architekt.

Wiśwamitra: zwany również Kauśika (od imienia swego dziadka Kauśiki) był synem króla Gadhi i walecznym wojownikiem, który po spotkaniu z mędrcem Wasisztą i rozpoznaniu, że bramin przewyższa swoją potęgą wojownika, zapragnął zdobyć status bramina dzięki surowej ascezie i przewyższyć siłą Wasisztę. Był ojcem Śakuntali, której matką była apsara Menaka wysłana przez Indrę do Wiśwamitry, aby swym urokiem wzbudzić w nim pożądanie i przerwać jego silną ascezę, której skutków Indra się obawiał.

Wiśwawasu: król gandharwów.

Wiwaswat (Surja): bóg słońca.

Wjasa: zwany również Kryszną i innymi imionami, mityczny mędrzec i autor Mahabharaty; syn ascety Paraśary, który otrzymał go od Satjawati w zamian za uwolnienie jej od rybiego zapachu. Na prośbę Bhiszmy i swej matki Satjawati dał Ambalice i Ambice, wdowom po wcześnie zmarłym Wikitrawirji, trzech synów, Dhritarasztrę, Pandu i Widurę, ratując królewską dynastię Bharatów przed wygaśnięciem.

Wriszni: gałąź Jadawów, w której narodził się Kryszna, wywodząca się od Wriszni, który był jednym z synów Satwata, należącego do potomstwa Jadu (syna króla Jajati). Śura, ojciec Wasudewy (ojca Kryszny) był synem jednego z synów Wriszni.

Wrszaparwana: król demonów asurów, ojciec Śarmisthy.

Wrtra: demon zabity przez króla bogów Indrę.

A B C D E G H I J K L M N O P R S Ś T U W Z

A

Adbhuta: ogień ofiarny, który zakochał się w żonach siedmiu mędrców i z którego nasienia narodził się bóg wojny i chorób Skanda.

Agastja: starożytny prorok i mędrzec, syn boga oceanu, Waruny, który dzięki swym siłom duchowym pokonywał demony asury i pomógł bogom w ich walce z demonami, wypijając ocean.

Agni, agni: ogień, którego natura jest złożona i owiana tajemnicą; jest uważany równocześnie za personifikowanego boga ognia, kapłana bogów, za jeden z pięciu elementów rzeczywistości materialnej oraz za potężną siłę stwarzającą wszechświat łączącą jego element duchowy z materialnym; jest także potężną siłą niszczącą wszechświat. Ogień pełni kluczową rolę w rytuałach ofiarnych, będąc uważany za pośrednika między ludźmi a bogami, który zanosi bogom składaną do ognia ofiarę będącą pożywieniem bogów, pośrednicząc szczególnie w dostarczaniu bogom somy, zwanej eliksirem nieśmiertelności, wyciskanej do ognia podczas rytuałów zwanych agnistoma. Istnieje wiele różnych rytuałów, z którymi tradycja wiąże trzy różne kategorie ogni ofiarnych: 1. ogień domowego ogniska (garhapatja), czyli zwykły ogień domowy służący do przygotowywania posiłku i codziennej ofiary, 2. ogień ofiarny sensu stricte (ahawanija), do którego składa się ofiary przeznaczone dla bogów i 3. ogień południowy (dakszinagni), do którego składa się dary przeznaczone dla przodków; wewnątrz każdej kategorii dokonuje się wielu rozróżnień, przypisując poszczególnym ogniom różne nazwy, różne cechy i różne pochodzenie. Rytuał wymaga specjalnej procedury przywoływania ognia, który wiąże się z oddawaniem czci bogowi ognia Agniemu i wstępną procedurą rozpalania ognia, która przypomina mityczną procedurę „ubijania” oceanu: drewniany blok wprowadza się w wir poprzez ciągnienie na przemian przez dwie przeciwstawne strony okręconego wokół niego sznura. W Mahabharacie pojawienie się na ziemi różnych ogni rytualnych wiąże się z kapłanem bogów i synem Brahmy Angirasem i jego synem Brihaspatim i z ich potomstwem, choć uważa się je za manifestacje jednego ognia, który nazywa się Agni i który oryginalnie wybuchnął z ciała Brahmy. Zarówno sam Agni jak i poszczególne ognie rytualne wykazują tendencję do odmawiania wykonania swej roli nosiciela ofiary bogom, głownie z powodu poczucia zanieczyszczenia będącego wynikiem klątwy, którą rzucił na ogień mędrzec Bhrigu, zgodnie z którą ogień miał „być nienasycony i pożerać wszystko”. Prorocy i asceci dzięki swym umartwieniom nabrali zdolności do ożywiania kosmicznego gorąca i nabierania ognistości; dzięki tym zdolnościom Angiras mógł zastępować ogień odmawiający pełnienia swej roli noszenia bogom ofiary i skłaniać ogień do powrotu; co więcej wielcy starożytni mędrcy, do których zaliczał się również kapłan Agni wytworzyli Ogień Ojców, który przekształcił się w tapas, uważany za silę stwarzającą świat. W okresie wedyjskim bóg ognia i zjawisko ognia nie było wyraźnie oddzielone; blask, świetlistość są zarówno zbawienne jak i niszczycielskie; ogień zasadniczo pochodzi z nieba, choć przebywa głównie na ziemi wśród śmiertelników w specjalnie przeznaczonych dlań miejscach.

agnihotra: codzienny ryt składania ofiary do domowego ogniska.

agnistoma: ofiarny rytuał wyciskania somy do ognia ofiarnego.

Airawata: biały słoń Indry.

Amarawati: nazwa miasta-królestwa Indry.

Amśumata: wnuk króla Sagary, który odzyskał od mędrca Kapili konia ofiarnego króla Sagary.

Angiras: w Mahabharacie mędrzec i kapłan bogów, który jest zarówno trzecim z kolei narodzonym-z woli synem Brahmy, jak i ze względu na swe ogniste właściwości i zastępowanie Agniego w noszeniu bogom ofiary został uznany przez Agniego za jego pierworodnego syna; w Mahabharacie stwierdza się, że faktycznie istnieje tylko jeden ogień, który wybucha z ciała na różne sposoby i jest nim najstarszy Angiras (czyli Agni), który jest tylko jeden. W okresie wedyjskim termin Angiras odnosił się do grupy kapłanów pełniących główną rolę w rytuałach ofiarnych, którzy podobnie jak Agni byli synami nieba; przydomek Angirasa nosił zarówno syn Angirasa Brihaspati uważany również za syna Agniego jak i sam Ogień-Agni, który jest nazywany najstarszym Angirasem.

Arstisena: prorok, w którego pustelni Pandawowie czekają na spotkanie z Ardżuną po jego zstąpieniu z nieba Indry.

Aśwapati: król Madrasu, ojciec Sawitri.

Atri: starożytny mędrzec; syn Brahmy.

Awindhja: mędrzec rakszasa, który łagodzi cierpienie Sity, gdy przebywa ona w niewoli u Rawany.

B

Badari: starożytna pustelnia Nary i Narajana znajdująca się na szczycie Gandhamadany.

Bahuka: koniuszy o zdeformowanych ciele, który posiadał absolutną wiedzę o koniach i w którego ciele ukrywał się ukąszony przez węża Karkotakę król Nala.

Bhadraśakha (głowa kozła?): najważniejsza z sześciu głów boga wojny i chorób Skandy czczona przez matki.

Bhagiratha: potomek króla Sagary, który pragnąc oczyścić z grzechów swych spalonych na popiół przodków Sagarów i otworzyć im drogę do nieba, podjął surowe umartwienia, dzięki którym skłonił rzekę Ganges do zstąpienia z nieba na ziemię, a boga Śiwę do nadstawienia dla niej swej głowy, aby swym upadkiem nie zniszczyła ziemi i do wypełnienia swymi wodami pustego oceanu, gdzie leżeli jego przodkowie Sagarowie.

Bhanu: jeden z ogni ofiarnych ożywionych przez mędrca Angirasa, wywodzący się z tapasa (Ognia Ojców).

Bharata: młodszy brat Ramy, syn Kaikeji.

Bhima: król Widarbhy, ojciec Damajanti.

Brahmany: święte księgi hinduskie opisujące różne rytuały ofiarne.

Brhadaśwa: mędrzec, który opowiedział Królowi Prawa o królu Niszadów Nali i przekazuje mu tajemnicę gry w kości, zbrojąc go do walki z bogiem Kali, który narodził się w jego kuzynie Durjodhanie.

Brhadaśwa: król z dynastii słonecznej, ojciec króla Kuwalaśwy, który zabił demona Dhundhu.

Brihaspati (Bryhaspati): w Mahabharacie boski mędrzec, wnuk boga Brahmy, uważany zarówno za syna Angirasa jak i za syna Agniego; kapłan bogów związany z wykonywaniem rytuałów ofiarnych; jego częściową inkarnacją był bramin Drona. W okresie wedyjskim Brihaspati nosił przydomek Angirasa podobnie jak sam Agni i grupa kapłanów wykonujących rytuały ofiarne i narodził się pierwszy z wielkiej światłości na najwyższym niebie; niekiedy utożsamiano go z samym Agnim, przypisując mu te same cechy jak np. operowanie światłem i zdolność do rozpraszania ciemności; Angiras, Agni, Brihaspati byli uważani za dziećmi nieba.

C

Citrasena: gandharwa, który na rozkaz Indry uczył Ardżunę muzyki i tańca w czasie gdy Ardżuna przebywał w królestwie Indry.

D

Dadhika: starożytny mędrzec, z którego kości został zrobiony piorun Indry, mający służyć zabiciu demona Wrtry.

Dajtjasena (armia demonów asurów): córka Pradżapatiego, siostra Dewaseny (armia bogów) porwana przez demona asurę o imieniu Keśin.

Damajanti: córka króla Bhimy i żona Nali.

Danu: jedna z trzynastu córek Dakszy, z której narodziły się demony asury, zwane danawami.

Daśaratha: król z dynastii słonecznej, ojciec Ramy.

Dewadatta: koncha Ardżuny.

Dewasena (armia bogów): córka Pradżapatiego, siostra Dajtjaseny (armia demonów asurów) uratowana przez Indrę z rąk demona asury o imieniu Keśin; żona boga wojny i chorób Skandy.

Dhundhu: demon, który chciał się zemścić na Wisznu za zabicie jego rodziców i zniszczyć cały świat; otrzymał od Brahmy dar, że nikt z nieśmiertelnych go nie pokona; zabity przez króla Kuwalaśwę po przykazaniu mu przez bramina Utankę siły Wisznu, którą jest joga.

Djumatsena: król, ojciec Satjawata.

Drdhasju lub Idhmawaha: syn proroka Agastji z Lopamudrą.

Duhśala: jedyna córka króla Dhritarasztry, żona króla Dżajadrathy.

Dundubhi: gandharwini wysłana przez Brahmę na ziemię, aby narodziła się w formie garbuski Manthary, która rozpocznie intrygę doprowadzającą ostatecznie do tego, że Rama zabije Rawanę.

dusza (ātman): słowo używane zamiennie z jaźń.

Dwaitawana: jezioro, na brzegami którego Pandawowie przebywali przez jakiś czas podczas swego wygnania.

Dwapara: personifikowana w formie bóstwa niepewność; strona kostki do gry oznaczona dwoma punktami; Dwapara w swych istotnych aspektach narodził się na ziemi w Śakunim.

dwaparajuga (Miedziany Wiek): nazwa jednego z wcześniejszych eonów (jug).

dzień Brahmy: jednostka czasu mierząca tysiąc wielkich Eonów.

Dżajadratha: król, mąż jedynej córki króla Dhritarasztry Duhśali, który opanowany przez żądzę porwał Draupadi podczas nieobecności Pandawów; został ukarany przez Bhimę ostrzyżeniem mu włosów i pozostawieniem pięciu kosmyków; poszukując zemsty na Pandawach otrzymuje od boga Śiwy obietnicę, że w czasie nadchodzącej wielkiej bitwy jeden raz uda mu się pokrzyżować plany czterech Pandawów za wyjątkiem Ardżuny, który jest pod opieką Kryszny.

Dżamadagni: bramin, ojciec bramina Paraśuramy.

Dżantu: jedyny syn króla Somaki i jego setki żon, którego król Somaka złożył w ofierze, chcąc otrzymać setkę synów.

Dżataju: wielki ptak-sęp, któremu Rawana obciął skrzydła, gdy próbował odebrać mu porwaną Sitę.

Dżatasura: demon rakszasa zabity przez Bhimę.

Dźanaka: król znany z dobroci i świętości; ojciec Sity, żony Ramy, która wyskoczyła z ziemi, gdy wykonał rytuał orania ziemi, prosząc bogów o potomka.

E

elementy wszechświata (Mahabhūta): ziemia (masa), woda (płyn), wiatr (wibracja), ogień (gorąco, światło), przestrzeń (eter).

eon (mały): jednostka czasu odnosząca się do każdego z czterech okresów (kritajuga, tretajuga, dwapara, kalijuga), które łącznie tworzą Eon (wielki).

Eon (wielki): jednostka czasu, w skład której wchodzą wszystkie cztery małe eony (jugi).

eon dwójkowego rzutu kośćmi: dwaparajuga.

eon jedynkowego lub przegrywającego rzutu kośćmi: eon niezgody lub kalijugą.

eon trójkowego rzutu kośćmi: tretajuga.

eon zwycięskiego rzutu kośćmi: kritajuga.

G

Gadhi: król, ojciec Satjawati, żony bramina Rciki Bhargawy.

Gaja: król, który zdobył sławę dzięki swym bogatym rytuałom ofiarnym.

gany: nazwa upiornych towarzyszy boga wojny i chorób Skandy, którzy narodzili się z rozpryskującego się na górze Śweta nasienia Śiwy, z którego narodził się również sam Skanda.

Gandhamadana: jeden z trzech szczytów góry Kailasa (Gandhamadana, Triśringa, Makaragiri), gdzie znajduje się ogród boga bogactwa Kubery o nazwie Saugandhika i starożytna pustelnia Nary i Narajana o nazwie Badari.

Grasper: duch w formie Rudry mający na celu niszczenie potomstwa śmiertelników różnymi chorobami narodzony z boga wojny Skandy, w którym zamieszkują głownie tzw. matki będące łonem wszechświata zazdrosne o potomstwo otrzymane przez śmiertelników.

guny: trzy jakości natury (jasność-sattwa, namiętność-radźas, inercja-tamas) występujące w różnej proporcji w każdej jednostce i decydujące o jej charakterze.

H

Hanuman: potężna małpa; wielbiciel Ramy, jednej z awatar boga Wisznu; dowódca małpich wojowników w królestwie Sugriwy pomagających Ramie uwolnić jego żonę Sitę z rąk demona rakszasy Rawany; syn Wiatru i brat Bhimy (Pandawy), który jest również synem Wiatru.

I

identyczność Kryszny i Ardżuny: obaj są prezentowani w Mahabharacie jako niezniszczalne aspekty boga Wisznu.

Ilwala: król demonów asurów, który mając zdolność przywracania martwych do życia i poszukując zemsty na braminach, zabijał swego brata Watapiego i karmił braminów zrobionym z niego posiłkiem, twierdząc, że posiłek jest zrobiony z kozła ofiarnego i wzywając następnie swego brata do powrotu do życia; w taki sam sposób zamierzał zabić proroka Agastję, który jednak go przechytrzył i strawił Watapiego zanim Ilwali zdążył wezwać go do powrotu do życia.

Indradżit: syn Rawany, który najpierw w czasie bitwy dzięki swej mocy iluzji pozbawia zmysłów Ramę i Lakszmanę (przywróconych do zmysłów dzięki pomocy Wibhisana i Sugriwy), lecz który zostaje w końcu zabity dzięki radzie Wibhisana przez Lakszmanę przy pomocy ozdobionej piórem strzały, gdy zapomina oczyścić się przed bitwą przy pomocy oczyszczającego rytuału.

Indrasena: woźnica Judhiszthiry (Króla Prawa).

J

jaźń (ātman): termin odnosi się do nieuchwytnego głęboko ukrytego rdzenia czyjegoś istnienia, którego doświadczają jedynie ci, którzy są najbardziej zaawansowani w swych praktykach duchowych.

Jaźń Kryszny (paramātman): najwyższa Jaźń.

K

Kaikeji: druga żona króla Daśarathy; matka brata Ramy Bharaty; pod wpływem intrygi swej służącej garbuski Manthary zażądała od swego męża króla Daśarathy, aby odebrał Ramie należące się mu jako najstarszemu królestwo i oddał je we władanie Bharatowi po wysłaniu Ramy i jego żony Sity na wygnanie do dżungli.

Kalakejowie: bardzo agresywny klan demonów asurów, którzy po zabiciu Wrtry przez Indrę schowali się na danie oceanu i realizowali swój plan niszczenia świata, rozpoczynając od wybijania braminów; po wypiciu oceanu przez proroka Agastję schowali się w piekle na dnie oceanu.

Kali: w Mahabharacie zazdrosne bóstwo rodzaju męskiego powodujące przegraną w grze w kości; opętało króla Niszadów Nalę, gdyż nie potrafiło zaakceptować tego, że wygrał on Damajanti, konkurując o nią z bogami Indrą, Agnim, Waruną, Jamą i namówiło jego młodszego brata, aby skłonił Nalę do gry w kości, powodując, że opętany przez niego Nala przegrał wszystko; Durjodhana jest przedstawiony w Mahabharacie jako inkarnacja istotnych destruktywnych aspektów bóstwa Kali, które doprowadza do przegranej w kości Króla Prawa (Judhiszthirę).

Kali: personifikowany w formie bóstwa przegrywający rzut w kości oznaczony jednym punktem.

Kalki (Kalaki): ostatnia z wymienianych inkarnacji (awatar) boga Wisznu, której narodziny na ziemi są w Mahabharacie dopiero przewidywane i mają przynieść zakończenie obecnego wielkiego Eonu, czyli zniszczenie zdegenerowanego świata obecnej kalijugi i stworzyć fundamenty pod rozpoczęcie nowego doskonałego świata, czyli kritajugi nowego wielkiego Eonu.

Kanja (Kumari) (bogini-dziewica, bogini o oczarowującej piękności): ucieleśniona forma bogini (dewi); jeszcze obecnie występuje pewien rodzaj kultu Kumari na przykćad w Nepalu, gdzie starannie dobranej według różnych kryteriów bardzo młodej dziewczynce, która nigdy nie krwawiła, oddaje się cześć w specjalnie dla niej zbudowanej świątyni-pałacu aż do momentu, gdy osiągnie dojrzałość płciową.

Kapila: mędrzec i asceta, który spalił swym wzrokiem okrutnych Sagarów.

Karkotaka: król wężów uratowany przez Nalę z płonącego ognia, skąd sam z powodu przekleństwa pewnego bramina nie mógł się ruszyć; wąż ten ukąsił Nalę, zmieniając jego piękne ciało w zdeformowane ciało koniuszego Bahuki w celu zatrucia mieszkającego w Nali bóstwa Kali, który go opętał.

karma: działanie.

karma joga: podejmowanie przez daną jednostkę wysiłku jak najlepszego wykonania działań przydzielanych jej przez Najwyższego Boga w rezultacie jej uczynków w przeszłym życiu bez zwracania uwagi na wynik działania, nagrodę, czy karę.

Kartawirja: król, który splądrował pustelnię ojca Paraśuramy, wywołując tym zemstę bramina Paraśuramy, która rozpoczęła łańcuch wendety wyniszczającej kastę wojowników.

Karttika: sześć bramińskich żon oskarżanych o zdradę z Ogniem i bycie matkami syna boga wojny i chorób Skandy, który nie narodził się z ciała żadnej kobiety, lecz z nasienia Ognia przeniesionego przez córkę Dakszy Swahę na górę Śwetę; również nazwa konstelacji gwiezdnej, w którą się one przekształciły.

Kausalja: pierwsza żona króla Daśarathy, matka Ramy.

Kauśika: poszukujący wiedzy bramin, który zrozumiał, czym jest jego własna dharma (wyznaczona dla bramina ścieżka Prawa) dzięki rozmowie z pewną oddaną swemu mężowi żoną i z wskazanym przez nią pobożnym myśliwym.

Keśin: demon asura, który chciał porwać Dewasenę, lecz został pokonany przez Indrę.

Keśini: pokojówka Damajanti.

Khara: jeden z braci rakszasów Rawany.

Kirmira: demon rakszasa, brat demona Baki, którego Bhima zabił przed zamieszkaniem Pandawów w Lesie Kamjaka.

Kritja: kobieta, która wyłoniła się z ognia ofiarnego podczas rytuału ofiarnego prowadzonego przez demony asury.

kumarowie: krwiożercze dziewice i młodzieńcy narodzeni z uderzenia Skandy piorunem Indry.

Kumbhakarna: demon rakszasa, brat Rawany; syn mędrca Pulastji i rakszini Puspotkaty, który otrzymał od Brahmy dar długiego snu i który stawał się przeraźliwy, gdy budził się do walki; został zabity przez brata Ramy Lakszmanę.

Kuntibhodża: król, w którego pałacu wychowywała się Kunti.

Kuwalaśwa: król z dynastii słonecznej, który po przekazaniu mu przez bramina Utankę daru jogi będącej siłą Wisznu, zabił demona Dhundhu, wroga Wisznu i zyskał imię Dhundhumara.

L

Lakszmana: jeden z czterech synów króla Daśarathy; brat Ramy, który towarzyszył Ramie i Sicie podczas ich wygnania.

Lanka: królestwo demona rakszasy Rawana znajdujące się na odległej wyspie, które odebrał on swemu przyrodniemu bratu Kuberze.

Las Kamjaka: las, położony na terenie Kurukszetry, w którym Pandawowie zamieszkali po przegraniu majątku w grze kości.

lok Śriwatsa: lok uchodzący za znamię Kryszny.

Lomapada: król Angi, który skłonił podstępem mędrca Rśjaśrangę do zamieszkania w jego królestwa i skłonienie Indry do padania deszczem.

Lomasa: prorok, który poprosił Indrę o wyjaśnienie, dlaczego Ardżuna dzieli z nim jego boski tron i który był przewodnikiem Pandawów podczas ich pielgrzymki do świętych brodów.

Lopamudra: kobieta stworzona przez proroka Agastję z najdoskonalszych członków żywych istot, którą oddał on królowi Widarbhy za córkę i którą później pojął za żonę.

M

Mada (Upojenie Alkoholowe): demon asura nad którym nie mają kontroli ani demony ani bogowie wyprodukowany przez proroka Cjawanę podczas rytuału ofiarnego króla Śarjatiego w celu pokonania Indry i wymuszenia na nim zgody, aby dopuścić bliźniaków Aświnów do picia somy.

Madhu i Kaitabha: rodzice demona Dhundhu zabici przez Wisznu.

Mahisza: demon asura zabity przez boga wojny i chorób Skandę.

Maitreja: bramin, którzy przeklął Durjodhanę, prorokując, że podczas bitwy, która wkrótce nadejdzie, Bhima strzaska jego uda; klątwa ta była zgodna z przysięgą, którą po grze w kości wypowiedział Bhima.

Mandhatar: król, który narodził się ze swego ojca króla Juwanaśwy, który przypadkiem wypił wodę przygotowaną przez bramina dla jego żony.

Manimat: demon rakszasa, przyjaciel boga bogactwa Kubery, przeklęty przez mędrca Agastję za naplucie na jego głowę i zabity przez Bhimę.

Manthara: garbuska, służąca Kaikeji, która była faktycznie ziemską inkarnacją gandharwini Dundubhi i która na rozkaz Brahmy sprowokowała intrygę zmuszającą Ramę do wyrzeczenia się królestwa i udania się na wygnanie, które doprowadza ostatecznie do zabicia Rawany przez Ramę.

Marika: asceta rakszasa, który na rozkaz Rawany przybrał postać złotego jelenia, który ukazał się przed Sitą i o którego upolowanie poprosiła ona Ramę, co umożliwiło Rawanie jej porwanie.

Markandeja: starożytny mędrzec z rodu Bhrigu.

Matali: woźnica Indry.

matki: boginie łaskawe i niełaskawe, z których łona narodził się wszechświat; zazdrosne o potomstwo śmiertelników nękają je chorobami za zgodą boga wojny i chorób Skandy.

Muka: demon rakszasa, który przybrał postać dzika, chcąc zabić poddającego się surowej ascezie Ardżunę; o prawo do jego zabicia Ardżuna rywalizował z samym bogiem bogów Śiwą, który przybrał postać myśliwego.

N

Nadana: park znajdujący się w królestwie Indry.

Najwyższa Osoba: Człowiek, Ukryta Przyczyna, Najwyższy Bóg, Stwórca, Kryszna.

Nala: król Niszadów, którego opętał powodujący przegraną w grze w kości bóg Kali zazdrosny o jego małżeńskie szczęście z Damajanti i który stracił cały swój legalnie posiadany majątek w grze w kości ze swym młodszym bratem Puszkarą.

Naraka: nazwa piekieł będących miejscem tortur, gdzie rodzą się ponownie ci, którzy czynili zło, aby odkupić swe winy, zanim narodząsię ponownie w ludzkim lub jakimś innym świecie.

Naraka: mieszkaniec piekieł, który odrodził się ponownie w Karnie.

Nieskrępowany Duch, Nieskończony Duch (Brahman): przenikająca do całego wszechświata pierwotna (uniwersalna) dusza, która przybiera różne formy; jej oryginalna forma dostarczająca materii, z której zbudowany jest cały wszechświat, jest tajemnicą i nikt jej nie zna; identyfikowany w Mahabharacie z Kryszną.

Niwatakawakowie: demony asurowie, których bogowie nie mogli pokonać z powodu otrzymanego przez nich daru Brahmy, których mógł pokonać jedynie Kryszna i Ardżuna; pewne odłamy tych demonów zostały pokonane przez Ardżunę (z pomocą Mataliego) po zdobyciu przez niego boskiej broni.

O

ogień ofiarny: istnieje wiele różnych ogni ofiarnych, uważanych za potomków kapłana Angirasa i jego syna Brihaspatiego, którzy sami nabrali ognistości dzięki swym praktykom religijnym; szereg ogni ofiarnych ma swój początek w tapasie, czyli gorącu powstałym w wyniku praktyk ascetycznych ascetów; różne ognie ofiarne wybuchające z różnych ciał uważa się za różne manifestacje tego samego ognia, który jest personifikowany jako Agni; najbardziej charakterystyczną cechą ognia ofiarnego jest to, że obawia się swej roli nosiciela ofiary z powodu lęku przed zanieczyszczeniem, w czym prawdopodobnie znalazła swe odbicie realność i niepewna natura rytuału ofiarnego, który tylko niekiedy zdaje się być skuteczny w zdobywaniu przychylności bogów i realizacji ludzkich celów.

ożywianie ognia: wstępna procedura rozpalania ognia w rytuale ofiarnym; ogień rozpala się w sposób analogiczny do mitycznego „ubijania” oceanu poprzez wprowadzanie w wir drewnianego bloku poprzez ciągnienie na przemian przez dwie przeciwstawne strony okręconego wokół niego sznura.

P

Pańcadżanja: blask o pięciu kolorach stworzony przez poddających się ascezie pięciu starożytnych mędrców, który spłodził Ogień Ojców.

Parwati (Uma): żona Najwyższego Boga Śiwy.

Paśupata, Głowa Brahmy: broń należąca do boga bogów Śiwy, którą daje on do dyspozycji Ardżunie po pokonaniu go w pojedynku i obdarowaniu go boską wizją.

Patala: miejsce, gdzie mieszkają danawowie, z którymi miał walczyć Kryszna i Ardżuna.

Paulomowie i Kalakejowie: demony asurowie, mieszkańcy latającego miasta Hiranjapura, żyjący w stanie wiecznej szczęśliwości, nie do pokonania przez bogów dzięki darowi uzyskanemu od Brahmy; pokonani przez Ardżunę.

pawaka: ognie ofiarne wywodzące się od syna tapasa (Ognia Ojców), ognia Bhanu, służące oczyszczaniu zanieczyszczeń wprowadzanych do ofiarnego rytuału.

Prahlada: król demonów dajtjów.

Pulastja: jeden ze starożytnych mędrców; syn Brahmy; ojciec Wiśrawasa, Waiśrawany (Kubery) i Rawany.

Puszkara: młodszy brat króla Nali, który ograł go w kości.

R

Rama: jedna z awatar boga Wisznu; bohater hinduskiej epiki Ramajana.

Rawana: król rakszasów, przyrodni brat boga bogactwa i króla jakszów Kubery; władca Lanki; syn mędrca Pulastji i rakszini Puspotkaty; wnuk Brahmy. Rywalizując z Kuberą otrzymał od Brahmy dzięki swym umartwieniom dar bycia niezwyciężonym przez wszystkich za wyjątkiem człowieka i dzięki temu terroryzował wszystkich nieśmiertelnych. Został zabity przez Ramę, syna króla Daśarathy, który był faktycznie śmiertelną inkarnacją boga Wisznu zesłaną na ziemię na prośbę nieśmiertelnych przez Brahmę w celu zabicia Rawany i zakończenia jego terroru. Rama zrealizował swoje zadanie dzięki zaaranżowanej przez Brahmę intrydze, w rezultacie której Rama wyrzekł się królestwa i udał się na wygnanie do dżungli, mając za swych towarzyszy swego brata Lakszmanę oraz swą żonę Sitę, aby ratować dobre imię swego ojca. Do ataku na Rawana i zabicia go sprowokowało Ramę porwanie Sity przez Rawanę, co było zemstą demona za odrzucenie przez Ramę zalotów jego siostry.

Rcika Bhargawa: dziadek bramina Paraśuramy z rodu Bhrigu.

Renuka: córka królewska, żona bramina Dżamadagniego, matka Paraśuramy.

Rozdzielający Różnice: nazwa odnosi się do Stwórcy Świata.

Rszabha: asceta, który rzucił klątwę na tych, co wypowiadają głośno słowa na górze Hemakuta.

Rśjaśranga: mędrzec o jelenich rogach, syn mędrca Kaśjapy.

Rtuparna: król Ajodhji znający tajemnicę gry w kości, którą przekazuje Bahuce, w którego ciele ukrywał się król Nala, w zamian za jego wiedzę na temat koni.

Rudra (wyjący, szalony): wedyjski bóg burzy przynoszący zniszczenie; towarzyszą mu oddziały marutusów, jak i zastępy mięsożernych demonicznych istot płci żeńskiej; w okresie po-wedyjskim dostrzegano jego aspekt pozytywny, nazywając go Śiwą (łaskawym) działającym jako wybawca i podstawa porządku we wszechświecie; Rudra przynosi chorobę, zagładę ludziom i zwierzętom, ale gdy jest odpowiednio czczony, staje się lekarzem; niekiedy uważa się go za destruktywny aspekt Najwyższego Boga Śiwy.

S

sadhu (Surowy): nazwa dotyczy tych, którzy dzięki praktykom samokontroli i rozwoju duchowego rozwijają pewien określony styl (maniery) zachowania, dostarczając przykładu i standardu dla dobrych działań i zasad Prawa powtarzanych przez innych.

Sagara: król Ajodhji z dynastii słonecznej, którego potomkowie zgodnie z zapowiedzią Brahmy mieli ponownie wypełnić wodami pusty ocean, którego wody zastały wypite przez mędrca Agastję.

Sagarowie: sześćdziesiąt tysięcy walecznych i okrutnych synów króla Sagary urodzonych mu zgodnie z obietnicą Śiwy przez jego żonę Waidarbhi.

Samo-Stwarzający-Się: Kryszna.

samo-stwarzający się bóg: Brahma.

Sampati: wielki ptak-sęp, brat Dżatajusa, który w młodości stracił skrzydła, bo ścigając się ze swym bratem zbytnio się zbliżył do słońca.

Sanatkumara: starożytny mędrzec.

Satjawat: syn króla Djumatseny, mąż Sawitri, która dzięki swej prawości i ascezie otrzymała od boga umarłych Jamy z powrotem jego duszę i przywróciła go do życia.

Saubha: stolica kraju rządzonego przez króla Śalwę.

Saugandhika: park boga bogactwa, Kubery, na szczycie Gandhamadany, gdzie znajduje się jezioro, w którym rosną złote lotosy, które Bhima zerwał, aby sprawić przyjemność Draupadi po pokonaniu broniących ich rakszasów będących na służbie Kubery.

Sawitri: nazwa rytuału ofiarnego, bogini i również córki króla Madrasu Aśwapatiego, żony Satjawata, która w nagrodę za swą prawość i podążanie ścieżką oddanej swemu mężowi żony otrzymała od boga umarłych Jamy dar przywrócenia do życia swego zmarłego męża.

siddha, siddhowie: doskonała czyli wyzwolona osoba; mędrzec, który zdobył wielką paranormalną moc; termin mahasiddhowie odnosi się do 84 mędrców, którzy zdobyli nieśmiertelność, choć nie porzucili swych ciał, których darzy się wielką czcią; według popularnego kultu siddhów jest ich 88 i przebywają oni w sferze znajdującej się pomiędzy światami ziemskimi i niebiańskimi.

Siedmiu Starożytnych Mędrców: Angiras, Bhrigu, Daksza, Kaśjapa, Narada, Wasiszta, Wiśwamitra.

siła życiowa: to co wprowadza w ruch żywe istoty; nie jest nią odczuwanie zmysłowe lecz dusza; tak więc choć siła życiowa zawiera w sobie sattwę, radżas, tamas leżące u podłoża odczuwania zmysłowego, to jednak nie one wprowadzają żywe istoty w ruch, lecz dusza.

Sita: córka króla Dźanaki, żona Ramy porwana przez demona rakszasę Rawana; bohaterka hinduskiej epiki Ramajana.

Skanda (ten, który atakuje): zwany również Kumara (młodzieniec) i Karttikeja (syn sześciu bramińskich żon nazywanych Karttika); z jednej strony bóg, który przynosi wojnę i choroby, a z drugiej strony dowódca boskiej armii, pogromca demonów i podstawa władzy Indry. Nie narodził się z kobiecego łona, lecz z nasienia złożonego na górze Śweta; w jego narodzinach współpracują na różnych poziomach różne boskie i ziemskie siły; na najniższym poziomie został poczęty w rezultacie grzesznej miłości ognia ofiarnego do żon siedmiu starożytnych mędrców i miłości córki Dakszy Swahy do Ognia; na innym poziomie Skandę uważa się za syna Rudry, który przeniknął do Ognia i Umy, która przeniknęła do Swahy; w końcu na najwyższym poziomie Skandę uważa się za syna Śiwy, którego nasienie upadło na ziemię z łona Parwati, stając się góra Śweta, i rozpryskując się pięciokrotnie, dając początek różnym krwiożerczym istotom, które towarzyszą Skandzie. Narodziny Skandy były obiecane Indrze przez Brahmę; zgodnie z tą obietnicą Skanda z jednej strony miał przewyższać swą mocą zarówno bogów i demony i pomóc bogom w pokonaniu demonów poprzez zostanie dowódcą armii bogów, z drugiej strony miał zostać mężem córki Pradżapatiego Dewaseny, czyli „armii bogów”; obietnica Brahmy wypełnia się, gdy Skanda będący najpierw siłą destruktywną dla wszechświata nie zgadza się na zajęcie pozycji Indry, lecz umacnia jego władzę, rozkazując mu pozostanie Indrą i mianowanie go dowódcą armii bogów, dzięki czemu Skanda pokonuje demony, stając się podstawą porządku we wszechświecie opartym na rządach i sile bogów. Ponieważ Skanda nie urodził się z łona kobiety, lecz z nasienia złożonego na górze Śweta wiele boskich matek chce mieć go za syna, na co Skanda się godzi; te boskie matki, aspirując do bycia łonem wszechświata, chcą się narodzić na ziemi i być matkami śmiertelników; aby je zadowolić Skanda obdarza je duszą Rudry, w związku z czym stają się niszczącymi małe dzieci chorobami, przekształcając się w siłę pozytywną, gdy dziecko osiągnie szesnasty rok życia i gdy ludzie oddają im cześć; sześć bramińskich żon oskarżanych o zdradę z Ogniem Skanda unieśmiertelnia, czyniąc z nich gwiezdną konstelację identyfikowaną jako Plejady; Skanda spełnia też życzenie swej matki Swahy, pozwalając jej na wieczne połączenie z Ogniem Ofiarnym.

soma, Soma: termin odnoszący się zarówno do bóstwa (Księżyca), jak i rośliny w rytualne ofiarnym agnistoma, z której „wyciska” się sok (co nazywa się „zabijaniem”), uzyskując napój o halucynogennych własnościach, który wlewa się do ognia ofiarnego i który jest wypijany przez prowadzących ofiarę kapłanów; również nazwa uzyskiwanego podczas ofiarnego rytuału napoju zwanego eliksirem nieśmiertelności lub napojem bogów; zdobywanie eliksiru nieśmiertelności podobnie jak „wyciskanie” somy, wiąże się z przemocą nie tylko w rytualne ofiarnym, ale również w mitologii, jak np. w micie o ubijaniu oceanu.

Somaka: król, który zgodził się na złożenie w ofierze swego jedynego syna, aby otrzymać stu synów.

Starożytna Osoba, Pierwotna Osoba: terminy odnoszące się do wychwalanego w Rigwedzie Człowieka, Puruszy, uważanego za przyczynę przyczyn wszechświata, identyfikowana w Mahabharacie z Kryszną.

strażnicy świata: wschód: Indra (i Kubera?); poludniowy-wschód: Agni; południe: Jama; południowy-zachód: Surja (i Nirryti-bogini zniszczenia); zachód: Waruna; południowy zachód: Wiatr-Waju; północ: Kubera; północny wschód: Soma.

Sugriwa: król małp, syn boga słońca, którego pozbawił królestwa jego brat Walin, syn Indry, i który odzyskał swe królestwo dzięki interwencji Ramy i w zamian pomagał Ramie w odzyskaniu Sity i zabiciu demona Rawany; przyjaciel Hanumana.

Sukanja: córka króla Śarjatiego, żona proroka Cjawany.

Sumitra: żona króla Daśarathy; matka Lakszmany i Śatrughny.

Swaha: córka Dakszy zakochana w Ogniu Ofiarnym, która przybrawszy postać sześciu bramińskich żon (Karttika) złożyła na górze Śweta nasienie Ognia, z którego narodził się bóg wojny i chorób Skanda.

Ś

śakti: włócznia boga wojny i chorób Skandy stworzona z jego głównej głowy Bhadraśakha (głowa kozła?).

Śalwa: król i władca latającego miasta Saubhy zamieszkałego przez demony asury (danawowie, dajtjowie); inkarnacja króla demonów asurów; brat króla Sziśupali zabitego przez Krysznę podczas ofiary koronacyjnej Judhiszthiry; pokonany przez Krysznę podczas wojny prowadzonej przez Krysznę w tym samym czasie, w którym Judhiszthira został pokonany przez Durjodhanę i jego popleczników w grze w kości.

Śanta: córka króla Lomapady i żona mędrca Rśjaśrangi.

Śarjati: król, ojciec Sukanji.

Śatrughna: brat bliźniak Lakszmany.

Śaunaka: bramin, który w rozmowie z Judhiszthirą wyjaśnia mu, że po utracie majątku w grze w kości jego zadaniem jest praktykowanie jogi, aby zdobywszy zrozumienie, mógł oderwać się od zrodzonej z własnego ciała miłości, która miesza umysł, powodując cierpienie i mógł czynić dobro, robiąc to, co powinien, podążając ścieżką Prawa.

Śurpanakha: jeden z braci rakszasów Rawany.

Śweta: góra, na której Pandawowie czekają na zstąpienie Ardżuny ze świata Indry; także góra, na której narodził się bóg wojny i chorób Skanda.

świadomość jednostki, rozumienie (buddhi): postrzeganie poprzez jednostkowy umysł, które koordynuje wrażenia pochodzące z różnych zmysłów; ma ona swe źródło w duszy i podąża za nakazami duszy od momentu szoku połączenia duszy z materią i rozpoczęcia stwarzania świata; uniezależnia się od wpływu trzech elementów składowych wszystkich rzeczy materialnych [sattwy (jasności-czystości), radżasu (namiętności-energii), tamasu (inercji)] które całkowicie ujarzmiają umysł; świadomość ma faktycznie swe źródło w duszy, lecz gdy dusza zastanawia się nad wyborem działania przewodnika szuka w świadomości.

T

tapas, Tapas: gorąco, wewnętrzny płomień, siła twórcza, duchowa energia, przestrzeganie dyscypliny duchowej, asceza, umartwianie się; również określenie odnoszące się do boga ognia, Agni. W Mahabharacie tapas został stworzony w wyniku umartwień i surowej ascezy pięciu starożytnych mędrców i jest nazywany Ogniem Ojców.

Tarksja: mędrzec i pustelnik, którego syn zabity przypadkowo przez królewicza Haihajów, powrócił do życia dzięki sile swej ascezy, rozpoczynając tradycję zdobywania bramińskości w procesie „podwójnego narodzenia”.

to co zamanifestowane: to, co stworzyły zmysły, świat zjawiskowy.

to co nie zamanifestowane: komponent, który znajduje się poza zmysłami i światem zjawiskowym, zwany również Znakiem; Mahabharata zalicza również elementarną duszę do „tego, co nie zamanifestowane”.

tretajuga (Wiek Świętych Ogni): nazwa jednego z wcześniejszych eonów (jug).

Tridżata: szlachetna demonka rakszini, która próbuje ułagodzić cierpienie Sity, gdy przebywa ona w niewoli u Rawany.

trzy elementy składowe wszystkich rzeczy materialnych (guny): sattwa (jasność-czystość), radżas (namiętność-energia), tamas (inercja).

Twastar: stolarz świata, który ukształtował z kości proroka Dadhiki piorun, broń Indry.

U

ucieleśniona dusza: dusza zamieszkująca w ciele używająca władz umysłowych ciała.

Uma: żona Najwyższego Boga Śiwy.

umysł (manas): jedna z władz umysłowych całkowicie ujarzmiona przez trzy elementy składowe wszystkich rzeczy materialnych – sattwę (jasność-czystość), radżasa (namiętność-energia), tamasa (inercja).

Uśinara: król, który ofiarował swe ciało aby nakarmić nim Indrę, który przybrał formę jastrzębia i uratować życie gołębicy, pod formą której ukrywał się Ogień.

Utanka: prorok, który otrzymał od boga Wisznu dar jogi, gdy prosił go o dar trzymania się zawsze ścieżki Prawa.

W

Waiśrawana: bóg bogactwa Kubera; syn mędrca Pulastji, który narodził się z krowy i który opuścił swego ojca i udał się do swego dziadka Brahmy, o co Pulastja był zazdrosny i w gniewie z połowy samego siebie stworzył swego drugiego syna Wiśrawasa, aby z nim walczył. Brahma broniąc Waiśrawany obdarzył go nieśmiertelnością, czyniąc z niego boga bogactwa Kuberę. Kubera ignorował swego gniewnego brata Wiśrawasa wiedząc, że jest on projekcją gniewu ojca; chcąc ułagodzić gniew ojca dał mu trzy rakszinie na służące, z których narodził się Rawana i jego bracia-rakszasowie.

Walin: małpa, syn Indry, brat Sugriwy podobny do niego jak dwie krople wody, który odebrał Sugriwie królestwo; podczas pojedynku z Sugriwą został zabity przez Ramę.

Warsneja: woźnica króla Nali, który pracował dla króla Ajodhji Rtuparny po opuszczeniu królestwa Niszadów przegrywanego przez króla Nalę w kości.

Watapi: demon asura zabijany przez swego brata Ilwalę i podawany braminom w formie posiłku; wzywany z powrotem do życia przez Ilwalę, który potrafił przywracać go z martwych do życia, zabijał bramina, wydzierając się z jego żołądka; został zabity przez proroka Agastję, który go strawił, zanim Ilwala zdążył wezwać go do życia.

Wibhisana: rakszasa o szlachetnym sercu, syn mędrca Pulastji i rakszini Malini; brat Rawany, który otrzymał od Brahmy dar nieśmiertelności i niezbaczania ze ścieżki Prawa; pomagał Ramie w pokonaniu swego brata Rawany; po śmierci Rawany zostaje namaszczonym przez Ramę królem Lanki.

Widżaja: nazwa trójzębu Śiwy.

Wiśakha: wojownik, który narodził się z uderzenia boga wojny i chorób Skandy piorunem Indry.

Wiśrawas: syn mędrca Pulastji, którego stworzył z połowy siebie, aby walczył ze swym bratem Waiśrawaną, którego Brahma obdarzył nieśmiertelnością i uczynił bogiem bogactwa Kuberą.

władze umysłowe: postrzeganie, umysł, świadomość, rozumienie.

Z

Zapładniający Świat; ten, który zapładnia świat: określenie dla Stwórcy, Człowieka, Ukrytej Przyczyny, Najwyższego Boga, Kryszny.

zmysły: oprócz pięciu zmysłów (wzrok, słuch, dotyk, smak, zapach) do zmysłów zalicza się często umysł.

zobaczenie boga (darshana): w hinduizmie zobaczenie boga jest najwyższym celem, do którego się dąży różnymi drogami religijnej praktyki.

A

abhawa-bhawa: opozycja, gdzie abhawa oznacza nieistnienie, negację, nicość, nieobecność, a jej przeciwieństwo bhawa oznacza stawanie się, istnienie, ukazywanie się. W Mahabharacie opozycja ta pojawia się w kontekście analizy stanów świadomości i w celu wykazania, że Wyzwolenie jest możliwe. Manu w swych naukach stwierdza się, że nieistnienie lub inaczej Wyzwolenie jest osiągane poprzez zatrzymanie aktywności zmysłów i umysłu, co oznacza zniszczenie istnienia, czyli wszystkich indywidualnych dyspozycji oddziałujących na proces poznawczy zakodowanych w umyśle lub będących rezultatem zewnętrznych uwarunkowań; nieistnienie występuje w stanie głębokiego pobawionego marzeń sennych snu, podczas którego umysł i zmysły są w stanie uśpienia i jedynie rozumienie pozostaje obudzone; istnienie z kolei występuje w tzw. obudzonym stanie świadomości lub podczas snu, któremu towarzyszą marzenia senne. W klasycznej sankhji termin bhawa w sensie stawania się, nabywa bardziej specyficznego znaczenia i odnosi się do opisu indywidualnych nieświadomych dyspozycji zakodowanych w umyśle i oddziałujących na proces poznawczy jednostki i przez to na jej działanie i to na jakim poziomie istnienia urodzi się ponownie na ziemi. Nieistnieniem nazywa się również to, co niezamanifestowane, skąd wyłania się istnienie, czyli to, co zamanifestowane; istnienie w tym ujęciu ma szereg oznak odróżniających je od nieistnienia, do których należą na przykład substancja, atrybuty, działanie (karma), wspólność lub uniwersalność (samanja), szczególność (visesa) i nieodłączność (samawaja). W innym ujęciu istnienie, to stan w którym przedmioty mają atrybuty, nieistnienie, to stan, w którym przedmioty nie mają atrybutów.
adhibhuta: zgodnie z Bhagavad Gitą (rozmowa 8) termin ten odnosi się do opisu doświadczanego przez jednostkę świata przedmiotów, czyli świata przybierającego formę i nazywanego (tzw. świata zjawiskowego), którego istnienie jest nietrwałe i który jest stworzony z kombinacji pięciu „wielkich” elementów (przestrzeni, wiatru, ognia, wody, ziemi).
adhidaivata: zgodnie z Bhagavad Gitą (rozmowa 8) termin ten odnosi się do opisu zamieszkującego w ciele Brahmana, który z powodu ignorancji wynikłej z identyfikowania się z ciałem i przywiązywania się do przedmiotów tego świata zostaje oddzielony od Najwyższego Brahmana, inaczej mówiąc odnosi się do opisu ulegającej iluzji wcielonej duszy (dżiwy).
adhjatma: zgodnie z Bhagavad Gitą (rozmowa 8) termin ten opisuje naturalny i stały stan Brahmana zamieszkującego w jednostkowym ciele, czyli jaźń (atman) ukrytą za zmysłami, umysłem i intelektem (rozumieniem) jednostki; w innym ujęciu wiedza duchowa lub wiedza o duszy rozważanej w kontekście procesów mentalnych zrodzanych z połączenia duszy z ciałem, lub pełna znajomość zamieszkującej w ciele jaźni; jeszcze inaczej wszystko, co się wiąże z umysłem.
Adżagara: imię mędrca, który osiągnął Wyzwolenie oraz nazwa praktykowanego przez niego ślubu życia tak jak wielki wąż, który nie rusza się z miejsca i żywi się tylko tym, co jest w zasięgu jego paszczy, a gdy nikt się do niego nie zbliża, nie je nic.
agama (religia): zbiór niewedyjskich pism sanskryckich, opisujących między innymi metodę budowy świątyni i posągu bóstwa, sposoby oddawania mu czci, doktryny filozoficzne, praktyki medytacyjne, cztery rodzaje jogi; uważne są źródło jogicznych pojęć; Sjumaraśmi w rozmowie z Kapilą agamami nazywa deklaracje Wed i bazujące na logice nauki mające na celu wyjaśnienie prawdziwego znaczenia Wed.
agnidharowie: kapłani sprawujący opiekę nad niebiańskimi ogniami.
Agnisztoma: rytuał ofiary somy.
ahamkara (ego-świadomość): świadomość jednostkowości lub odrębności wyrażająca się w określeniu „to ja” lub „jestem tym” pojawiająca się w działaniu i stąd tłumaczona również jako „ja działające”; (aham w sanskrycie oznacza „ja”, a kara oznacza wykonawcę, twórcę); w filozofii sankhji jest uważana za jedną z dwudziestu pięciu zasad materialnego wszechświata (tattwa) i jeden z rezultatów aktywności trzech gun (sattwa, radżas, tamas) lub inaczej jeden z produktów przekształcania się (aktywności, ewolucji) natury materialnej Prakriti (zob. Aneks 3) i dzieli z nią jej trzy atrybuty; stąd wyróżnia się jej trzy rodzaje w zależności od tego, czy jest zdominowana przez gunę dobra (sattwa), namiętność (radżas), czy ciemność (tamas); jest rozważana na poziomie uniwersalnym (Ego-Świadomość), jak i na poziomie poszczególnych żywych istot (ego-świadomość) wchodząc w skład ich aparatu psychicznego; jest traktowana jako atrybut stworzonego wszechświata (tzn. jest zmienna i zniszczalna) i stwarzająca go dalej siła. Zgodnie z sankhją, jakości natury materialnej (guny) zaciemniają zamieszkującą w ciele duszę (indywidualnego Puruszę) ignorancją, powodując powstawanie ego-świadomości (lub inaczej „ja działającego”), która z kolei oddziałuje na inne elementy tworzące psychikę człowieka i należące do atrybutów ciała (w języku sankhji powoduje dalsze przekształcenia). W swej historii ego-świadomość jest rezultatem działań żywej istoty w jej przeszłych wcieleniach i powoduje aktualne działania, stąd pochodzi jednolitość jej skutków. W filozofii sankhji ważne jest odróżnienie ego-świadomości od duszy, którą określa się jako czystą świadomość (chit), która jest jedynie świadkiem lub obserwatorem i sama w sobie nie buduje pojęć. Wyłaniająca się ego-świadomość budując idee przedmiotów otacza duszę stworzonymi przez siebie przedmiotami i zamyka ją w kole istnienia (ponownych narodzin). Sankhja, której celem jest dostarczenie środków prowadzących do uwolnienia się z tego koła istnienia, wprowadza rozróżnienie między działaniem, a wyrzeczeniem się działania, które jest uważane za jedyną drogę uwolnienia się od powstającej w działaniu ego-świadomości będącej źródłem cierpienia i dotarcia do czystej świadomości.
akszara-kszara: opozycja, gdzie akszara oznacza to, co niezniszczalne, niezmienne i odnosi się do opisu elementu duchowego we wszechświecie; termin ten jest używany również w odniesieniu do wiedzy zawartej w wedyjskich sylabach; przeciwieństwem jest kszara czyli to, co zniszczalne, jak ciało i cały zamanifestowany (zjawiskowy) wszechświat.
Alaka: jedno z imion boga bogactwa Kubery.
Alarka: robak, który użądlił Karnę w udo w czasie, gdy jego nauczyciel, prorok Paraśurama, usnął położywszy głowę na jego kolanach.
Ananga: syn Kardamy.
angi: sześć „odnóży” Wed, które bramin powinien poznać po zdobyciu umiejętności nucenia hymnów i które powinny pomóc w zrozumieniu ich znaczenia: fonetyka (siksa), gramatyka (vyakarana), etymologia (nirukta), instrukcje co do rytuałów (kalpa), prozodia (chandas), astronomia-astrologia (jyotisa).
Aniruddha (nieograniczony, niepodlegający kontroli): czwarta z kolei manifestacja Puruszy w procesie stwarzania (trzy wcześniejsze manifestacje to: Wasudewa, Sankarshana, Pradjumna); zwany również czwartą ekspansją Wisznu; ma charakter duchowy i na poziomie jednostkowym jest określany jako świadomość manifestująca się w działaniach; jest również przedstawiany jako syn Pradjumny i wnuk Kryszny. Mahabharata opisuje go jako Brahmana, który wyłania się z pierwotnych ciemności i mocą swej potencjalności rozwija się w ideę wszechświata i przybiera formę Puruszy (Osoby). Jest nazywany Najwyższym Panem, którego zadaniem jest zaangażowanie się w stworzenie wszystkich światów, jest zarówno przyczyną, jak i skutkiem, z którego wyłania się cały wszechświat istot ruchomych i nieruchomych. W innym miejscu Mahabharata nazywa go Zamanifestowanym (wjakta), który wypływa z Niezamanifestowanego w celu stworzenia wszystkich światów i manifestując się tworzy dziadka wszechświata Brahmę. Będąc Zamanifestowanym jest kombinacją trzech pierwotnych atrybutów natury materialnej, czyli jasności-dobra (sattwa), namiętności (radżas) i ciemności (tamas), mającą jedynie wiedzę za towarzysza. Zanurzony w jogicznej kontemplacji kładzie się na wodach i myśli o stworzeniu wszechświata obfitującego w ogrom zróżnicowanych zjawisk i niezliczone atrybuty. Myśląc o stwarzaniu przypomina sobie swoje najwyższe atrybuty z okresu poprzedniego stwarzania, z czego wypływa Brahma o czterech twarzach, o którym mówi się, że reprezentuje jego ego-świadomość. Gdy kończy się dzień Brahmy i nastaje wieczór, popada w gniew i w rezultacie tego gniewu z czoła Brahmy rodzi się Rudra. Aniruddha jest tym, który stwarza pierwszy ryt w odniesieniu do samego budowniczego wszechświata (Dhatri), jak i tym, który spowodował, że z Wed, jak ze źródła, wypływają do wszechświata wszelkie przynoszące zasługi i błogosławieństwo działania. Tworzy też niezniszczalnego Śeszę zwanego również Sankarshaną (Balaramą) podtrzymującego w miejscu ziemię. Jak stwierdza Mahabharata, ma wiele imion. Jest nazywany Iśana (niewidzialna moc rządząca wszechświatem, Pan wszystkiego), która manifestuje się we wszystkich działaniach. Mówi się o nim również, że jest Iśwarą, czyli Najwyższym Byciem. Jest również znany pod imieniem Ego-Świadomości (ahamkara) i jest wyposażony we wszelkie rodzaje energii. Wśród żywych istot jest nazywany Najwyższą Duszą. Jest również nazywany Pradhana, czyli Najwyższy lub Pierwotny, który nie jest ani rodzaju męskiego, ani żeńskiego. Pradhana (zasada twórcza), z której wyłania się zasada materialnego świata zwana Mahat, jest niczym innym jak promienistością Najwyższego Puruszy, który jest wieczny, niezniszczalny i niezmienny, i którego uczeni bramini nazywają imieniem Aniruddha. Jest również nazywany Wiśwaksena lub Hari, jest też tym, który w starożytnych czasach przybrał formę z głową konia oraz złotego jaja (Hiranjagarbha).
antahkarana (wewnętrzna przyczyna): termin opisuje łącznie cztery zdolności mentalne: 1. przetwarzanie danych zmysłowych zwane umysłem (manas), 2. przechowywanie śladów pamięciowych (chitta), 3. poznawanie, decydowanie, ocenianie, różnicowanie zwane intelektem lub rozumieniem (buddhi), oraz 4. budowanie wyobrażeń o sobie, szczególnie widzenie siebie jako tego, kto działa zwane ego-świadomością (ahamkara).
Apantaratamas (ten, który uwolnił się od ignorancji): riszi, syn Narajany zwany również Saraswat, który wypłynął z jego mowy, gdy wypowiedział sylabę bho; w późniejszym eonie narodził się w w formie mędrca Wjasy mając za zadanie rozpowszechnianie wiedzy Wed.
aranjaki: Księgi Lasu, pisma należące do świętych ksiąg hinduizmu opisujące różne, szczególnie trudne do realizacji rytuały, które powinny być studiowane w czasie życia w dżungli; również nazwa pewnej grupy mantr.
Ardżuna: syn króla Kartawirji, władca Haihajow.
Artha (materialny dobrobyt): córka boga Prawa, Dharmy i bogini Śri.
Asuri: mędrzec, który był uczniem Kapili i nauczycielem syna Kapili, Panczasikhi.
aszram (faza, tryb): klasyczny hinduizm wyróżnia cztery fazy życia rzyjmując przeciętny okres życia człowieka na 100 lat. Każda faza ozciąga się na 25 lat. Są to: brahmacarja (faza uczenia się), grihastha (domowy tryb życia), wanaprastha (wycofanie się), sannjasa (wyrzeczenie). W fazie uczenia się dziecko do piątego roku życia przebywa w domu z rodziną; następnie zostaje oddane pod opiekę duchowego nauczyciela (Guru), aby nabywać wiedzę, praktykować samo-kontrolę, celibat, realizowanie swych obowiązków i medytacje. W fazie życia domowego człowiek po założeniu własnej rodziny realizuje swe obowiązki wobec rodziny, bogów, gości i Ojców, żyjąc w zgodzie z wedyjskimi nakazami. W fazie wycofania zaprzestaje realizacji swych rodzinnych obowiązków, dzieli się z innymi zdobytą wiedzą i przygotowuje się do ostatniej fazy, którą jest wyrzeczenie się życia, w czasie której oddaje się całkowicie praktykowaniu medytacji i szukaniu mokszy.
Aśma: bramin, który zasłyną ze swej rozmowy z królem Dźanaką.
aśwa: koń, ogier, klacz.
Aśwamedha: Ofiara Konia.
Atharwan: imię mędrca, który razem z Angirasem skomponował Atharwawedę i ustanowił rytuał ognia ofiarnego; czasami jest wymieniany jako jeden z siedmiu niebiańskich mędrców; jego ród jest nazywany atharwanami.
Atiwala: syn Anangi.
awjakta-wjakta: opozycja, gdzie awjakta oznacza „nie mające formy”, „niezamanifestowane” i odnosi się do opisu pierwotnego źródła wszechświata, przyczyny i źródła wszystkich form Prakriti; wjakta z kolei oznacza „zamanifestowane”, „mające formę”.

B

Bhadrakali: ucieleśniona forma gniewu żony Śiwy, bogini Umy.
bhawa: pochodzi od sanskryckiego czasownika bhu „stawać się” i oznacza mentalną postawę lub dyspozycję determinującą czyjeś subiektywne „stawanie się”. W klasycznej sankhji-jodze termin bhawa opisuje nastawienie (uczucie, dyspozycja) wyznaczające charakter poznania właściwy dla danej osoby (poznanie jest realizowane przez rozumienie-buddhi i wyłaniające się z niego zmysły, umysł i przedmioty zmysłów); wyróżnia się osiem rodzajów nastawień (bhaw) lub cztery pary opozycji, z których cztery prowadzą na wyższy poziom istnienia, a pozostałe cztery do upadku. Cztery rodzaje nastawień, które prowadzą na wyższy poziom istnienia są następujące: 1. prawość (dharma bhawa), będąca głębokim zaangażowaniem w realizowanie swych obowiązków i poznawanie Prawa; 2. wiedza (dżnana bhawa), będąca uczuciem prowadzącym do zdobycia najwyższego stadium wiedzy duchowej i Wyzwolenia; jest świadomością obecności duszy na poziomie fizycznym, mentalnym, emocjonalnym i duchowym; rozwijaną poprzez praktykowanie całkowitej koncentracji, kontrolę zmysłów i inne techniki właściwe dla jogi; 3. obojętność (wiraga bhawa), jest utożsamiana z wyrzeczeniem i uwolnieniem się od przywiązania do ziemskich przedmiotów, któremu towarzyszy pokora, brak egoizmu, poddanie się wyrokom losu i czasu; 4. siła (aiśwarjam bhawa) charakteryzuje się poczuciem nasycenia, zaufaniem do samego siebie, wiedzą duchową i pokorą. Tym czterem typom nastawień przeciwstawia się ich cztery przeciwieństwa prowadzące do upadku na niższy poziom istnienia. Są to: 5. bezprawie (adharma), 6. ignorancja (adżnana), 7. przywiązanie (raga), 8. słabość (anaiśwarjam). Wymienione osiem dyspozycji determinuje charakter aktywności intelektu (rozumienia); pierwsze cztery są właściwe dla rozumienia będącego pod wpływem oddziaływania jasności-dobra (sattwy) podczas gdy cztery ostatnie rezultatem działania ciemności (tamas) namiętności (radżas). Wymienione mentalne postawy są zmienne i są przedmiotem oddzialywania dla różnych praktyk jogicznych; koncentracja uwagi na jednym przedmiocie jest techniką zarówno wywoływania określonej bhawy, jak i zniszczenie nastawienia wynikłego i działania radżas i tamas.
bhuta (tattwa): czynnik, element, żyjąca istota.
bodha-abodha (czysta wiedza-ignorancja): opozycja używana do opisu różnicy między czystą wiedzą właściwą dla Najwyższej Duszy, a ignorancją, która charakteryzuje wcieloną duszę (dżiwę).
Brahmaloka: region szczęśliwości.
Brahman: jest tym, co najwyższe; ma charakter duchowy zmysłowo niepoznawalny i niezależny od ciała; różne nurty filozoficzne różnią się w jego interpretacji; jako czynnik inicjujący pozostaje w powiązaniu z wszechświatem, jego stwarzaniem, utrzymywaniem i niszczeniem; jest również nieśmiertelnym elementem duchowym zamieszkującym w ciele każdej żywej istoty; występuje w formie niezamanifestowanej pozbawionej atrybutów, do której można dotrzeć jedynie poprzez jogę, oraz w formie zamanifestowanej. W Bhagavad Gicie w rozmowie VIII Kryszna opisując ukryty w ciele element duchowy wyjaśnia: „Brahmanem nazywa się najwyższe samo-istne bycie, które jest niezniszczalne. Jego wieczna natura (sposób bycia) jest nazywana Jaźnią”; z drugiej strony, gdy przyjmuje kosmologiczny punkt widzenia mówi: „Cały wszechświat będąc kosmiczną formą Najwyższej Osoby Boga jest przesiąknięty boskim elementem”; łącząc jednostkowy i kosmologiczny punkt widzenia mówi: „On jest Najwyższą Osobą Boga, w której zamieszkują wszystkie istnienia, która przenika wszystko i do której można dotrzeć poprzez niezachwiane oddanie”. Sam Kryszna w swej ludzkiej formie identyfikuje się z tą Najwyższą Boską Osobą mówiąc: „O Ardżuna, ignoranci ulegający ułudzie pogardzają mną ubranym w ludzkie ciało nie znając mojego wyższego istnienia, jako Pana wszystkich istnień. Zdezorientowani, pochłonięci przez swe próżne nadzieje i próżne działania, pozbawieni wiedzy nabywają naturę asurów lub rakszasów. Jednakże ludzie o wielkich duszach docierający do mojej boskiej natury, znają mnie jako niezniszczalne źródło wszystkich żywych istot i oddają mi cześć z nieporuszonym umysłem (rozmowa IX)”.
buddhi (inteligencja, rozumienie): zdolność do różnicowania i oceny rozważana na poziomie uniwersalnym (określana wówczas jako Mahat) i jednostkowym; termin pochodzi od sanskryckiego słowa budh oznaczający „bycie obudzonym”; w filozofii sankhji jest jednym z trzech elementów (umysł, rozumienie, świadomość ego) tworzących psychikę (lub wewnętrzny aparat poznawczy), który jest odmienny w swej naturze od duszy; jest uważane za jedną z dwudziestu pięciu zasad materialnego wszechświata (tattwa) i jeden z rezultatów aktywności trzech gun (sattwa, radżas, tamas) lub inaczej jeden z produktów przekształcania się (aktywności, ewolucji) natury materialnej Prakriti (zob. Aneks 3) i dzieli z nią jej trzy atrybuty; jest nieświadomą intuicyjną zasadą różnicująca lub nastawieniem poznawczym, które choć w swej naturze jest sattwiczne, będąc jasnością (cnotą), która różnicuje między prawdą i fałszem, dobrem i złem, zostaje zanieczyszczona przez namiętność (radżas) i ciemność (tamas) w konsekwencji działań w poprzednim życiu, których skutki podążają za wcieloną duszą w procesie reinkarnacji; indywidualne nastawienie poznawcze lub inaczej rozumienie zależy od wrodzonych i nabytych dyspozycji (zob. bhawa) analizowanych szczgółowo przez klasyczną sankhję i jogę. Zakłada się, że charakter rozumienia ma wpływ na całokształt procesów psychicznych i poznawczych; rozumienie jako pierwszy wytwór ewolucji Prakriti podlega kolejnym przekształceniom i staje się ego-świadomością, która w z kolei w procesie dalszej ewolucji będąc pod wpływem dominacji sattwy przekształca się w umysł, który przekształca się w zmysły i ograny działania, będąc pod wpływem dominacji tamas przekształca się w pięć subtelnych elementów, które przekształcają się w pięć „grubych” elementów, a będąc pod wpływem dominacji radżas skłania się ku działaniu. To założenie o opisanym wyżej powiązaniu procesów psychiczno-poznawczych leży u podstaw przekonania, że możliwy jest proces odwrotny i że dzięki uwolnieniu się od wpływu zmysłowych przedmiotów, opanowaniu zmysłów i umysłu poprzez duchową dyscyplinę (jogę), oczyszczone z wpływu namiętności i ciemności i skierowane do wewnątrz do umysłu rozumienie pozwoli joginowi na poznania duszy i dotarcie do Brahmana; według sankhji dusza odbija się w czystym sattwicznym rozumieniu jak w lustrze.
bycie zamieszkujące ciało: czysta świadomość (chit) zwana indywidualnym Puruszą (Czlowiekiem, Osobą) lub wcieloną duszą (dziwa), ponieważ gdy zostaje przykryta przez Najwyższą Duszę ignorancją (awidja), nie może istnieć w inny sposób niż odziana w przykrywającą ją powłokę zrobioną z pierwotnej materii, czyli trzech gun.

C

chaitanja, caitanja: pochodzi od sanskryckiego chit i oznacza świadomość, uniwersalną duszę, czystą świadomość.
chetana: oznacza bycie ożywionym, czujnym, świadomym, odczuwającym.
chit, cit (świadomość): termin opisuje czystą świadomość lub wiedzę, którą jest Brahman i indywidualna dusza w swej własnej naturze, jako bierny świadek lub obserwator; odróżnia się ją od świadomośi będącej rezultatem obserwacji przez zamieszkującą w ciele duszę procesów mentalnych wynikających z aktywności ciała, które same w sobie są nieświadome i są wytworem natury materialnej Prakriti; zamieszkująca w ciele dusza będąc jedynym źródłem świadomości oświetla te nieświadome mentalne procesy rozpoznając je, i gdy ulega złudzeniu, że należą one do niej, przywiązuje się do stworzonego przez nie świata przedmiotów i jest zmuszona do ponownych narodzin; chcąc wyzwolić się z konieczności reinkarnacji musi uwolnić się od wpływu procesów mentalnych zrodzonych z ciała i powrócić do siebie jako nawyższej wiedzy i czystej świadomości poprzez rozpoznanie, że jest od nich odmienna.
chitta, chitt (pamięć, ślady pamięciowe): dotyczny wszystkiego, co zawiera się w umyśle; opisuje podświadomy umysł przechowujący ślady pamięciowe zarówno z obecnego, jak i przeszłego życia; odnosi się do umysłu w szerokim sensie włączając umysł selekcjonujący dane pochodzące od zmysłów, rozumienie (inteligencję) i ego-świadomość; jest to świadomość materialnie zanieczyszczoną, powstała w rezultacie kontaktu czystej jaźni z materią i przeciwstawiana czystej świadomości, chit która jest właściwa dla Najwyższej Jaźni i ma czysto duchowy charakter; wyróżnia się różne stany umysłu, czyli różne aspekty lub rodzaje chitty.
citrasikhandin (stworzeni z jasności): pochodzi od sanskryckiego citra jasny, wspaniały; honorowe imię nadawane siedmiu wielkim mędrcom (Marici, Atri, Angiras, Pulastja, Pulaha, Kratu, Wasiszta), których uważa się za ucieleśnienie świetlistej mocy siedmiu gwiazd z konstelacji Wielkiej Niedźwiedzicy; twierdzi się również, że tych siedmiu mędrców konstytuuje siedem elementów ewolucji Prakriti (Mahat, Ego-Świadomość, pięć elementów), a samorodny Manu konstytuujący pierwotną Prakriti (Moola Prakriti) liczy się jako ósmy. Na tych ośmiu zasadach bazuje cały wszechświat i tych ośmiu mędrców ogłosiło traktat ich dotyczący.
Czarwaka: rakszasa, przyjaciel Durjodhany, który przybrał formę bramina i swą mową zaatakował Króla Prawa po zakończeniu wojny podczas jego koronacji na króla Hastinapury; zabity przez braminów świętym dźwiękiem om.
Czataka: indyjski ptak, który z racji budowy swego karku i trzymania swego dzioba skierowanego ku górze może zaspokoić pragnienie tylko wówczas, gdy pada deszcz; stąd popularne stwierdzenie, że czeka on z utęsknieniem na deszcz.
Czirakarin: bramin z rodu Angirasa, syn Gautamy, który zasłynął z tego, że dzięki skłonności do zastanawiania się nad moralną oceną swych czynów uniknął śmiertelnego grzechu.
czterej uczniowie Wjasy: Waisampajama Dżaimini, Sumantra, Paila.
cztery inkarnacje Narajany w domu Dharmy: Narajana, Nara, Hari, Swayambhu.
cztery sposoby istnienia Najwyższego Puruszy: Wasudewa (Najwyższa Osoba Boga), Sankarshana (wcielająca się dusza zdolna do przenoszenia się z jednego ciała do drugiego), Pradjumna (wewnętrzne organy psychiczne: umysł, rozumienie), Aniruddha (świadomość manifestująca się w działaniach).
cztery wymiary duszy: Brahman, żywa istota (dżiwa), umysł (manas), świadomość.
czwarty stan świadomości: zwykły człowiek doświadcza trzy stany świadomości: obudzony, śniący i śpiący. Czwarty stan jest doświadczany przez joginów i nosi nazwę Turiya. Jest to stan doświadczania doskonałej nieświadomości tego świata, kiedy indywidualna dusza (jaźń) uwolniła się od samej siebie i skupiła się całkowicie na Najwyżej Jaźni lub na jakimś jednostkowym przedmiocie.

D

Dadhiczi: starożytny mędrzec.
Daiwarati: król z rodu Dżanaki.
Dakszinajana: tzw. droga południowa, termin dotyczy okresu między 14 czerwca a 14 lipca kiedy słońce jest na południu i trwa „ciemniejsza” pora roku, gdy jej mniej słońca, więcej deszczu, dłuższe noce; letnie zrównanie dnia z nocą przypada około 14-17 lipca.
Damodara: jedno z imion Kryszny.
Danda: kara.
Dandaniti (nauka o rządzie lub nauka o karze): obszerny traktat sformułowany podczas kritajugi przez Brahmę na prośbę bogów, którzy szukali u niego pomocy z powodu zaniku religii na ziemi, wprowadzający po raz pierwszy ideę królestwa i króla, i formułujący zasady sprawowania władzy, których znajomość i przestrzeganie przez króla miało na celu ochranianie prawości na ziemi.
Dansa: demon asura, który odrodził się na ziemi w formie robaka, który użądlił Karnę w udo w czasie, gdy jego nauczyciel Paraśurama zasnął kładąc głowę na jego kolanach.
Daśaratha: nazwa odwiecznej drogi królów nakazującej sponsorowanie wielkich rytuałów ofiarnych.
Dattatreja: starożytny mędrzec.
Dewala: starożytny mędrzec.
Dewasthana: starożytny mędrzec.
dharana (koncentracja umysłu): termin używany dla opisu jednego ze stadiów w praktyce jogi, w którym osoba w swym umyśle zdobywa zdolność koncentracji całej swej uwagi na jednym przedmiocie; wyróżnia się jej siedem rodzajów w zależności od przedmiotu koncentracji: ziemia, woda, ogień, wiatr, przestrzeń, ego-świadomość i rozumienie.
Dharmadhjadża: król z rodu Dżanaki znany ze swej rozmowy z Sulabhą na temat możliwości zdobycia Wyzwolenia w domowym trybie życia.
Dharmaranja: bramin, który odkrył własną drogę do Wyzwolenia po rozmowie z mądrym i prawym Nagą.
Dhatri, Dhatar (ten, który umieszcza, stwórca): bóg słoneczny, który był jednym z synów Aditi (matki bogów); kiedy indziej jest identyfikowany z głównym rzemieślnikiem lub budowniczym wszechświata, jak i z Brahmą, Pradżapatim, Stwórcą, dziadkiem wszechświata, Narajaną; również jest nazwą roku, jak i ofiarnego placka dzielonego na dwanaście kawałków; w jednym z mitów Pradżapati staje się Dhatar, gdy umieszcza się lub osadza mocno w czterech ćwiartkach wszechświata lub wśród różnych warstw ogniska ofiarnego, które płonąc ku górze przekroczyłoby wszechświat; jako słońce jest widzialną manifestacją mocno osadzonego stwórcy, który powraca do ciemnych regionów.
Dirghatamas: starożytny mędrzec, syn Utathji przeklęty przez Brihaspatiego jeszcze w łonie matki, że urodzi się niewidomy; odzyskał wzrok dzięki łasce Kryszny, którego był wielbicielem i żył dalej pod imieniem Gautama.
dosha: trzy cielesne humory wata (wiatr), pitta (żółć) i kapha (flegma) wyznaczające cielesną budowę zgodnie z Jadżurwedą; wata jest impulsem mobilizującym funkcję systemu nerwowego; pitta której atrybutem jest gorąco jest zasadą energetyczną używającą żółci do kierowania trawieniem i metabolizmem; kapha jest nośnikiem środków odżywczych.
dwadzieścia pięć zasad (tattwa) wszechświata: Mahabharata (jak i szkoła filozofii indyjskiej sankhja) wyróżnia dwadzieścia pięć zasad (elementy, „takości”) rzeczywistości materialnej będących rezultatem ewolucji nieświadomej natury materialnej Prakriti wynikłą z zamieszkania w niej odmiennego od niej w swej naturze świadomego Puruszy (jaźń dusza); łącznie stanowią budulec wszechświata i zamieszkujących go żywych istot; należą do nich: pięć „wielkich” elementów mahabhuta (przestrzeń, wiatr, ogień, woda, ziemia); pięć zmysłów lub buddhindrija (uszy, skóra, oczy, język, nos); pięć organów działania karmendrija (mowa, ręce, stopy, narząd wypróżniania, narząd płciowy); pięć subtelnych elementów tanmatra (dźwięk, dotyk, kształt, smak, zapach); oraz trzy wewnętrzne organy poznawcze, którymi są umysł (manas), rozumienie (buddhi), oraz ego-świadomość (ahamkara); ponadto do zasad tych włącza się Pierwotną (Moola) Prakriti (trzy guny: sattwa, radżas, tamas w stanie równowagi) i Puruszę. Warto wskazać, ze sankhja nie jest konsekwentna, gdy mówi o liczbie elementów wszechświata i czasami mówi jedynie o dwudziestu czterech lub dwudziestu trzech pomijając niektóre.
Dżadżali: bramin żyjący w starożytnych czasach, którego rozmowę z kupcem o imieniu Tuladhara na temat prawości Bhiszma opowiada Judhiszthirze.
dżapa: recytacja świętych mantr, rodzaj medytacji traktowanych jako ofiara i praktykowanych przez braminów.
dżiwa (żywa istota): termin opisujący wcieloną duszę; nieśmiertelna część żyjącego organizmu, która nie umiera wraz ze śmiercią ciała; jest zawsze odziana w siedem subtelnych istnień będących produktem ewolucji Prakriti—Mahat, ego-świadomość, pięć subtelnych elementów (tanmatra), którymi są dźwięk, dotyk, forma, smak i zapach będących własnościami pięciu „wielkich” elementów.
dżiwan-mukti: określenie dla Wyzwolenia zdobywanego za życia.
dżiwatman: dusza wcielona lub jednostkowa przeciwstawiana Najwyższej Duszy zwanej Paramatmanem.
dżnana (wiedza): jest wychwalana w Bhagavad Gicie jako to, co niszczy ignorancję przywiązującą wcieloną duszę do ziemskich przedmiotów; niszczenie to odbywa się to poprzez ewolucję rozumienia (inteligencji) będącego pod wpływem trzech jakości natury materialnej Prakriti zwanych gunami w kierunku rozwoju rozumienia sattwicznego; rozumienie będące pod wpływem tamas (ciemności) jest powolne, zdolne do brania pod uwagę tylko jednego aspektu zjawiskowego świata i traktowania go tak, jakby był całą rzeczywistością; rozumienie będące pod wpływem namiętności i aktywności (radżas) widzi świat w jego złożoności, lecz nie potrafi uchwycić leżącej u jego podstaw jedności i rządzącego nim prawa; rozumienie będące pod wpływem jasności (sattwy) staje ię zdolne do uchwycenia niezmiennej duchowej rzeczywistości, która jest rzeczywistością podstawową, przenika wszystko i leży u korzeni całego wszechświata.
dżnana joga (ścieżka wiedzy): pierwsza wzmianka o niej znajduje się w Bhagavad Gicie, gdzie łącznie z karma jogą i bhakti jogą tworzy zwartą trójelementową ścieżkę duchowego rozwoju; wiedza może mieć trzy formy: tamasiczną, radżasiczną i sattwiczną w zależności od tego, która z trzech jakości natury (tamas, radżas, sattwa) dominuje w jej powstawaniu; dzięki jodze wiedza ewoluuje w kierunku wiedzy sattwicznej; w tym ostatnim stadium wiedzy rozumienie jest zdolne do poznania duszy i Brahmana. Ścieżka wiedzy rozumiana jako droga duchowego rozwoju jest centralną myślą zarówno w tradycji filozoficznej sankhji, jak i wedanty; doktryna sankhji została zarysowana w Bhagavad Gicie i leży u podstaw metafizyki w jogasutrach Patandżaliego; do Wyzwolenia prowadzi umiejętność rozróżnienia między tym, co jest wytworem natury materialnej Prakriti i tym, co należy do czystej świadomości, czyli Puruszy; Patandżali widzi drogę prowadzącą do tego rozróżnienia w praktykowaniu koncentracji, która poprzez medytacje prowadzi do samadhi, podczas gdy sankhja zaleca oczyszczanie wiedzy z ignorancji; zarówno sankhja jak i wedanta twierdzą, że ignorancja (awidja) jest tym, co przywiązuje żywą istotę do cyklu śmierci i ponownych narodzin i szukają sposobu na uwolnienie się od ignorancji; sankhja szuka go w zdolnym do różnicowań rozumieniu (buddhi), które jest uważne za to, co jako pierwsze wyłoniło się z ewolucji Prakriti i w związku z tym poprzedza wszystkie inne elementy składowe rzeczywistości materialnej; różne szkoły wedanty zajmują w tej sprawie mniej jednoznaczną pozycję i wiele z nich uważa¸ że nie tyle dżnana joga, co bhakti joga jest najlepszym sposobem na uwolnienie się od ignorancji.
Dżneja (to, co powinno być poznane): imię tego, co najwyższe.

E

ego-świadomość, Ego-Świadomość: zob. ahamkara.
ekanta (oddanie jednemu): religijna praktyka całkowitego oddania Narajanie; uprawiający tą praktykę (jak mędrzec Narada i król Uparikara) są nazywani ekantini, sattwatowie, pańcaratrowie, bhagawatowie.
ewolucja Prakriti: zob. Aneks 3.

G

Gada: młodszy brat Kryszny.
Gadhi: syn Kauśiki, w którego wcielił się sam Indra.
gajatri: dwudziesto-cztero sylabowa mantra traktowana jako miara rytmu i symbol dwudziestu czterech elementów, z których zbudowany jest wszechświat i zamieszkujące go żywe istoty; w swej treści jest sławieniem bogini Sawitri, matki Wed (lub wedyjskiego słonecznego boga Sawitar) i prośbą o wspomaganie w modlitwie (May we attain that excellent glory of Savitar the god: So may he stimulate our prayers, tłumaczenie Ralph T. H. Griffith); jest uznawana za szczególnie świętą i jej systematyczne nucenie jest uważne za drogę prowadzącą do Wyzwolenia.
gandharwa-nagara: miasto gandharwów, które ukazuje się na krótko na niebie w formie romantycznych budowli zbudowanych z mgły i szybko znika.
garbhadhana: ceremoniał wykonywany wówczas, gdy kobieta osiąga dojrzałość płciową.
Ghritaczi: apsara, której widok wywołał w mędrcu Wjasie żądzę; z upuszczonego na jej widok nasienia narodził się jego syn, Śuka.
Goloka: wieczne miejsce zamieszkiwania Kryszny, najwyższe regiony szczęśliwości.
guna (struna, nić): tłumaczona najczęściej jako jakość, modalność lub atrybut właściwy dla natury materialnej Prakriti; wyróżnia się trzy główne guny: jasność-dobro (sattwa), namiętność (radżas) i ciemność (tamas); gdy pozostają w równowadze Prakriti pozostaje w stanie niezamanifestowanym jako tzw. Pierwotna (Moola) Prakriti, lecz gdy równowaga między nimi zostaje zaburzona przez obecność Puruszy, Prakriti zaczyna się przekształcać się w niezmiennym porządku stwarzając dwadzieścia cztery zasady wszechświata (są to: Moola Prakriti, Mahat lub rozumienie, ego-świadomość, umysł, pięć organów poznania, pięć organów działania, pięć subtelnych elementów i pięć „wielkich” elementów), które następnie mocą własnej aktywności (dzięki łączeniu się z nimi Puruszy) stwarzają różne przedmioty należące do wszechświata; zarówno oryginalne dwadzieścia cztery zasady, jak i stworzone dalej przez nie przedmioty powstają pod wpływem dominacji którejś z trzech gun; Purusza zamieszkujący w Prakriti i jej modyfikacjach, choć od nich odmienny i faktycznie nie podlegający wpływowi gun, jest nazywany dwudziestą piątą zasadą rzeczywistości materialnej; ponad nimi znajduje się Najwyższa Dusza, którą sankhja określa liczbą dwudziestą szóstą i nazywa nie-zasadą; uwalnianie się od wpływu gun jest drogą prowadzącą osobę (Puruszę) do Wyzwolenia.

H

Hajagriwa: starożytny król.
Hansa: łabędź, jedno z imion Kryszny.
Hara: jedno z imion Śiwy.
Hari (żółty): jedno z imion Kryszny i Wisznu, a także inne imię dla Aniruddhy.
Hiranjagarbha (złote jajo, złote łono): starożytny wizerunek kosmicznego jaja traktowany jako symbol połączenia elementu męskiego z żeńskim; w hymnie Rigwedy (hymn X.121) jest identyfikowany z przyczyną wszechświata; termin ten jest używany w różnych, niekiedy sprzecznych znaczeniach i różne tradycje hinduizmu interpretują ten starożytny wizerunek w odmienny sposób; w tradycji sankhji jest to Purusza w połączeniu z współpracującą z nim Prakriti zwany również twórczą zasadą wszechświata (pradhana); jeśli chodzi o Brahmę, to niekiedy jest on utożsamiany z tym jajem, a kiedy indziej jest uważany za tego, kto się z niego wyłania, aby stworzyć wszechświat; wyznawcy Śiwy widzą w tym jaju ucieleśnienie aspektu Śiwy, a wyznawcy Wisznu uważają Wisznu za jego stwórcę; wedanta interpretuje ten wizerunek jako opis określonego stanu świadomości, np. manifestowania się wszechświata pod wpływem ignorancji; w Mahabharacie jest to imię najstarszego bycia, źródło stwarzania świata, które również nosi imiona Mahat, Wrinczi, Nienarodzony, Aniruddha.
Hiranjaksza: demon asura, syn Diti, zabity przez Wisznu, gdy narodził się na ziemi we wcieleniu dzika.
Hiranjasarah: nazwa wód na zachodnim oceanie, gdzie przeklęty przez Dakszę księżyc (Soma) mógł uwalniać się od gruźlicy i rosnąć na nieboskłonie aż do uzyskania pełni.
Hiranyagarbha (Złoty Embrion): jedno z imion Kryszny, w hymnach Rigwedy przyczyna stwarzania świata.
homa: słowo sanskryckie odnoszące się do opisu rytuału, w którym główną czynnością jest wlewanie oczyszczonego masła do ognia ofiarnego.
hotar, hotri: ten który spala ofiarę, ofiarnik, najwyższy kapłan w rytuale ofiarnym recytujący mantry.
huny: mityczne dźwięki będące symbolami różnych przedmiotów.

I

ignorancja, ułuda (awidja): nieznajomość prawdziwej jaźni, brak wiedzy duchowej; ułuda stworzona przez maję (trzy jakości natury materialnej pozostające w interakcji, guny); mylenie stanów psychicznych zrodzonych z połączenia duszy z ciałem z duszą będącą czystą świadomością; jej opozycją jest wiedza (widja).
imiona Kryszny: Narajana, Kesawa, Wasudewa, Wisznu, Damodara, Prisnigarbha, Hrishikesa (ten, kto ma promienie słońca i księżyca za swoje włosy), Hari (w żółtym kolorycie), Ritadhama (miejsce Prawdy i eliksiru nieśmiertelności), Gowinda, Sipiwishta (ten, który przenika wszystkie rzeczy w formie sipi), Adża (nienarodzony), Prawda, Sattwata (urodzony w rodzie Jadawów), Kryszna (o ciemnej skórze), Waikuntha (bezgraniczna potęga), Achyuta (niezachwiany), Adhokszadżaha (ten, który przekracza zmysły), Ghritarchis (ten, który czerpie swą promienistość z ofiarnego oczyszczonego masła), Tridhatu (potrójny), Nighantuka, Wriszakapi, Anadi, Amadhja, Ananta, Suchisrawas, Ekasringa, Trikakud (o trzech garbach), Wirincza, Dharmadża, Mundżakesa (zielonowłosy), Khandaparasu.
indrija (należący do Indry): termin używany do opisu pięciu zmysłów, często razem z umysłem jako szóstym.
Iśana: niewidzialna moc rządząca wszechświatem, inna nazwa dla Sambhu, Pan wszystkiego; również jedno z imion Śiwy.
Iśwara: oznacza Najwyższe Bycie, Najwyższego Pana, Stwórcę; termin używany w różnych nurtach indyjskiej filozofii (również w teistycznej sankhji reprezentowanej w Mahabharacie); odnosi się do opisu boskiego Bycia, czy osobowego boga, jak Brahma, Wisznu (i Kryszna jedno z jego wcieleń), Śiwa, który realizuje stwarzanie świata w imieniu pozbawionego atrybutów Brahmana, który mając charakter w pełni duchowy sam nie działa, zarządzając i sprawując kontrolę nad jego energią, czyli mają, w której władzy jest ucieleśniona dusza; znaczeniowo jest odmienny zarówno od mai, jak i Brahmana; jest Brahmanem lecz widzianym oczami tego świata, idea boga jest bowiem uważana za wytwór umysłu; cały stworzony świat łącznie z ideą boga ma jedynie zjawiskowy, a nie rzeczywisty charakter; jedynie wieczny, nieskończony i pozbawiony atrybutów Brahman jest tym, co rzeczywiste (sat) a jego forma Pana wszechświata, czyli Iśwary i indywidualnej duszy są rezultatem mai i ignorancji (awidja); Brahman bez atrybutów będący tym, co najwyższe, jest nazywany nirguna (bez atrybutów), a gdy przybiera atrybuty jako Iśwara jest nazywany saguna (posiadający atrybuty).

J

Jadżnawalkja: imię mędrca, którego nauczycielem był Surja, i którego wujem ze strony matki był Waisampajama, jeden z uczniów Wjasy; jest znany ze swej rozmowy z królem Daiwarati, którego nauczał sankhji.
jadżusy: ofiarne formuły Jadżurwedy.

K

Kajawja: król barbarzyńców, który ustanowił w swym kraju Prawo.
Kala: czas lub wieczność, lecz często oznacza też śmierć lub zniszczenie; również jedno z imion Rudry.
Kalakawrikszija: starożytny mędrzec.
kalpa: jednostka miary służąca opisowi długości trwania jednego dnia lub jednej nocy Brahmy; jedną kalpę tworzy tysiąc boskich jug (wielkich Eonów); jedną boską jugę tworzy jeden cykl złożony z czterech małych jug (kritajuga, tretajuga, dwaparajuga, kalijuga).
Kama: bóg zmysłowej miłości.
kama: pragnienie, zmysłowa przyjemność, szukanie zaspokojenia zmysłów, tęsknota za zmysłowym przedmiotem, uczucie, życzenie.
Kaparddin: jedno z imion Rudry; opisuje Rudrę jako niszczyciela ofiary Dakszy lub Rudrę z włosami związanymi w ciężki węzeł i przebywającego na terenie kremacji zwłok.
Kapila: jeden z synów Manu, wnuk Brahmy; asceta i jogin, który siłą nagromadzonego swą praktyką gorąca spalił sześćdziesiąt tysięcy synów króla Sagary; uważny przez wielu za mitycznego twórcę indyjskiego systemu filozoficznego sankhja.
Karala: król z rodu Dźanaki, którego mędrzec Wasiszta naczał sankhji.
karana-sarira: wyższe ciało subtelne, czyli ciało kauzalne lub przyczynowe, które jest istnieniem w Prakriti.
karatma: działająca dusza.
Kardama: syn Krittimata.
kasty (warna): w hinduizmie wyróżnia się cztery główne kasty, tj. braminów, wojowników (kszatrijów), waiśjów, szudrów. W hymnie Rigwedy ‘Purusza-Sukta’ znajdujemy informację, że wszystkie cztery kasty powstały z ciała Człowieka: bramini z jego ust, wojownicy z jego ramion, waiśjowie z jego ud i szudrowie z jego stóp. Mahabharata jednakże w kilku miejscach stwierdza, ze na samym początku istniała tylko kasta bramińska i pozostałe trzy kasty wyłoniły się z braminów.
Kawi: nauczyciel jogi, który skrócił Warhaspatję do tysiąca nauk.
Kesawa: jedno z imion Kryszny.
Kimpurusza: pół koń i pół człowiek.
kośa, kosha (warstwa, powłoka): wyróżnia się pięć warstw przykrywających duszę (jaźń): 1. cielesna (annamaja) zależna od jedzenia, 2. energetyczna (pranamaja) tworzona przez oddechy (prana), 3. umysłowa (manomaja) włączająca umysł i pięć zmysłów, 4. intelektualna (widżnanamaja) związana z umiejętnością różnicowania i woli, 5. ekstazy (anandamaja) zwana również ciałem przyczynowym, która jest warstwą najgłębszą; jogin powinien nauczyć się odróżniać jaźń (atman) od przykrywających ją pięciu warstw; warstwy te są również czasami nazywane pięcioma Puruszami.
Krittimat: syn Wiradżasa.
kszara (ciało): odnosi się do tego, co jest nietrwałe i zniszczalne.
Kszemadarsin: król Kosalów.
Kszupa: kapłan, który narodził się z umysłu Brahmy w celu prowadzenia rytuału ofiarnego, w którym Brahma był ofiarnikiem; w innej wersji syn Manu.
Kundadhara: obłok lub dostojnik bogów znany z opowieści Bhiszmy o pewnym braminie, który oddawał mu cześć i którego obdarował on prawością zamiast bogactwem, o które bramin prosił oddając mu w ten sposób największą przysługę.

L

Likhita: bramin, brat Sankhy.
linga-dehah (ciało pierwotne): ciało pierwotne przykrywające duszę, które tak jak dusza nie ma ani początku, ani końca; dusza i to ciało są jak ziarno fasoli i jej łupina, która pokrywa całkowicie ziarno fasoli, ale nie jest do niego przywiązana; ciało to w pełni przypomina duszę, którą przykrywa.
linga-sarira (ciało subtelne): ciało subtelne wyposażone w pięć subtelnych zmysłów analogicznych do zmysłów „grubych” (słuch, dotyk, wzrok, węch, smak), które po śmierci ciała „grubego” (zbudowanego z pięciu „wielkich” elementów: przestrzeni, wiatru, ognia, wody i ziemi) nie ginie i jest nośnikiem wcielonej duszy (jednostkowej świadomości) z jednej formy życia w drugą; zbudowane jest z pięciu subtelnych elementów lub wrażeń zwanych materią pierwotną (tanmatra), którymi są dźwięk, dotyk, forma, smak, zapach; przed połączeniem się z Brahmanem ciało subtelne musi również ulec zniszczeniu.
lokajatowie, ćarwakowie: wyznawcy materialistycznej doktryny, która negowała autorytet Wed głosząc, że rzeczywisty jest jedynie świat materialny; za jedynie źródło wiedzy uważali zmysły, a zaspokojenie pragnień za jedyne dobro.
Lomasa: kot, który zamieszkiwał to samo drzewo banianowe, co mysz Palita.

M

mahabhuta: pięć „wielkich” („grubych”) elementów, do których należy przestrzeń, wiatr, ogień, woda, ziemia, z których kombinacji jest zbudowany cały fizyczny świat; w filozofii sanhkji należą do dwudziestu pięciu zasad powstałych w procesie ewolucji natury materialnej Prakriti (zob. Aneks 3); charakteryzuje je pięć własności, którymi są dźwięk, dotyk, kształt, smak i zapach; przestrzeń ma tylko jedną własność dźwięk; wiatr nie tylko wydaje dźwięk ale jest rozpoznawalny dotykiem; ogień jest słyszalny, rozpoznawalny dotykiem i ma kształt; woda dodatkowo ma smak; ziemia dodatkowo ma zapach; łącznie charakteryzuje je piętnaście własności, które wprawiają w ruch wszystkie żywe istoty.
Mahakali: przeraźliwa forma bogini i żony Śiwy Umy (Parwati).
mahanijama: nazwa surowych praktyk ascetycznych.
mahapralaja (wielki rozpad): termin opisuje zniszczenie całego wszechświata łącznie z Brahmą.
Mahapurusza: jedno z imion Wisznu, Narajany, Kryszny.
Mahat, Mahan (wielki): według nauk wielkiego mędrca Bhrigu boskie Bycie stworzone najpierw przez Manasa (Umysł), który był najstarszym Byciem rozpoczynającym proces stwarzania świata; w filozofii sankhji pierwsza manifestująca się zasada materialnego wszechświata lub pierwszy produkt ewolucji natury materialnej Prakriti (zob. Aneks 3) będący nieświadomą siebie zasadą różnicującą (intelektem, rozumieniem) rozważaną na poziomie uniwersalnym lub sumarycznym, która na poziomie jednostkowym jest nazywana buddhi (rozumienie, intelekt); mędrzec Wasiszta w swych naukach używa terminu Mahat-Dusza wskazując, że to pierwsze przekształcenie się Prakriti jest rezultatem zaburzenia równowagi trzech gun lub zamieszkania w niej Puruszy (Osoby); jest również nazywany Hiranjagarbha, Nienarodzony, Wrinczi, Aniruddha.
Maheśwara: jedno z imion Śiwy.
maja, maja-joga: iluzja będąca siłą Brahmana, dzięki której świat się manifestuje; twórcza energia tego, co najwyższe; ułuda stwarzana przez trzy guny będące atrybutami natury materialnej Prakriti współistniejącej z Brahmanem, który jest źródłem zarówno wiedzy (widja) jak i ignorancji (awidja); to co powoduje, że wcielona dusza przywiązuje się do ciała i ziemskich przedmiotów i nie mogąc się od nich oderwać powraca na ziemie w procesie reinkarnacji.
Malini: miasto, którym król Dżarasamdha obdarował Karnę.
mana: czczenie tego, co „moje”; przywiązanie do swego ego.
manas (umysł): termin ma korzenie w sanskryckim słowie man „myśleć”, „pamiętać”; według filozofii sankhji jest jednym z trzech elementów (umysł, rozumienie, ego-świadomość), które tworzą psychikę (lub aparat poznawczy) żywej istoty i jedną z dwudziestu pięciu zasad wszechświata, które będąc produktem ewolucji natury materialnej Prakriti (zob. Aneks 3) są w swym charakterze odmienne od duszy; jest organem wewnętrznym zdolnym do odbierania, pamiętania i gromadzenia wrażeń zbieranych przez zmysły, traktowanym niekiedy jako szósty zmysł; przechowuje ślady pamięciowe wrażeń od początku historii reinkarnacji duszy; jest porównywany do oceanu ze względu na swą głębię i niewidoczność granic, jak i swoje wieczne wzburzenie i niepokój wynikły ze starań jednostki o przetrwanie i realizację swych ambicji; podatny na częste burze namiętności ulega modyfikacjom i nastrojom; procesy myślowe i uczuciowe są pod wpływem odwiecznej energii Prakriti manifestującej się w trzech jakościach lub modalnościach (gunach), którymi są jasność-dobro (sattwa), namiętność (radżas) i ciemność (tamas); jest potężną siłą twórczą wiążącą wcieloną duszę z tym światem i równocześnie jest tym co inspiruje duszę do szukania Wyzwolenia; pod wpływem praktyki jogi nabywa mocy magicznych; aby stać się środkiem prowadzącym do Wyzwolenia wymaga całkowitego wygaszenia.
Manasa (to, co należy do umysłu, umysł, inteligencja, intencja, duchowość, wola): według Bhrigu imię nadawane przez mędrców prastaremu Byciu, który rozpoczął łańcuch stwarzania; umysł w sensie kosmicznym.
Manibhadra: potężny jaksza.
Manki: pewien waiśja, który osiągnął Wyzwolenie.
Martanda: bóg słoneczny należący do aditjów; jedno z imion ósmego syna Aditi.
Medhawin (inteligentny): młody bramin, którego rozmowa z ojcem jest cytowana w Mahabharacie.
miary ludzkiego czasu: piętnaście mrugnięć oka tworzy kaszthę; trzydzieści kaszth tworzy kalę; trzydzieści kal plus dziesiąta część kali tworzy muhurtę; trzydzieści muhurt tworzy jeden dzień i noc; trzydzieści dni i nocy tworzy miesiąc; dwanaście miesięcy tworzy rok; rok składa się z dwóch ajan północnej i południowej tworzonych przez ruch słońca.
Moola Prakriti (Pierwotna Prakriti, źródło pierwotnej materii): moola w sanskrycie oznacza korzenie, podstawy, fundament, źródło, przyczynę, a prakriti naturę materialną, pierwotną substancję tego, co stworzone, stwarzającą świat energię; należy do tak zwanego Niezamanifestowanego i będąc tym, co powoduje stwarzanie świata, sama nie jest stworzona i jest wieczna; w nurcie filozofii sankhji, do którego należy Mahabharata są to trzy guny—sattwa, radżas, tamas—pozostające w stanie równowagi lub inaczej braku aktywności; zachwianie stanu równowagi wśród gun powoduje manifestowanie się Prakriti w procesie jej ewolucji, której rezultatem jest powstanie dwudziestu pięciu zasad, które tworzą materię wszechświata.
Mritju (śmierć): imię bogini śmierci.
Muczukunda: starożytny król.
muni: święty mędrzec.

N

Nadidżangha: żuraw, syn mędrca Kaśjapy z córką Dakszy i przyjaciel Brahmy. Nosił również imię Radżadharman (Król Prawa).
Narajana: pojęcie Narajany, jednego Boga, który jest wszystkim, rozwija się stopniowo w kolejnych księgach Mahabharaty znajdując swą pełnię w trzeciej części księgi dwunastej Santi Parvy (opow. 188-196); w pierwszych księgach para Ardżuna-Kryszna jest opisywana jako Nara (wody) i Narajana (poruszający wodami), inkarnacja pary starożytnych mędrców; w części drugiej księgi dwunastej Narajana jest imieniem Kryszny, Najwyższego Bycia, które jest nieznane nawet bogom; jest przedstawiany jako ten, kto ma najwyższą wiedzę i rozumie naturę Brahmana; jest też tym, który położył się na wodach i z którego pępka wyrósł Lotos, w którym siedział Brahma; określa się go jako wewnętrzną duszą wszechświata i zasadą stwarzania i niszczenia wszechświata, formę Brahmana, przyczynę stwarzania, Krysznę, Swayambhu, Hiranjagarbhę; w części trzeciej księgi dwunastej Narajana jest nazywany wszystkim lub tym, co jest jednym bez drugiego; w swej własnej naturze jest określany jako Najwyższa Dusza i jest dla zmysłów niewidzilny; w swych manifestacjach jest istniejącym na cztery sposoby Najwyższym Puruszą—Wasudewa, Sankarshana, Pradjumna, Aniruddha—który stwarza, utrzymuje i niszczy wszechświat; jest tym, który zarówno ma, jak i nie ma atrybutów, jest pierwszą przyczyną i Stwórcą wszechświata, jedynym przedmiotem czci i analiz w różnych systemach filozoficznych.
niestnienie-istnienie: zob. abhawa-bhawa.
nirguna (bez atrybutów): nazwa używana do opisu Brahmana jako tego, co najwyższe i pozbawione atrybutów.
nirwana (zdmuchnięcie, zgaśnięcie, zanik): najwyższy cel, do którego dąży wyznawca buddyzmu poprzez praktykę medytacji; termin oznaczający zanik, zgaśniecie tak jak wypalony ogień i odnosi się do zaniku pragnienia, gniewu, ignorancji i ostatecznie cierpienia i reinkarnacji; ogólnie jest to stan uwolnienia się od cierpienia i jego przyczyn.
nivritti dharma: ścieżka wyrzeczenia, zaprzestania działania i wewnętrznej kontemplacji.

O

osiem głównych zalet: umiejętność słuchania, gotowość do uczenia się, zdolność do rozumienia, dobra pamięć, zdolność do krytyki, konstruktywne argumentowanie, zdolność do widzenia rzeczy w ich szczegółach i zdolność do rozumienia ich w terminach fundamentalnej rzeczywistości.
osiem mocy jogina: są to moce osiągane przez jogina po zdobyciu kontroli nad pięcioma „wielkimi” elementami (przestrzeń, wiatr, ogień, woda, ziemia): anima, czyli zdolność do przybrania bardzo małej formy; mahima, czyli zdolność do przybierania gigantycznej formy; laghima, czyli moc stawania się bardzo lekkim; garima, czyli moc stawania się bardzo ciężkim; prapti, czyli zdolność do kontaktu z kimkolwiek i gdziekolwiek bez względu na odległość; prakamja, czyli zdolność do spełniania wszelkich życzeń mocą myśli; istawa, czyli zdolność do ujarzmienia kogokolwiek; i wasitwa, czyli zdobycie władzy nad całym wszechświatem.

P

Padmanabha: imię węża.
paka-jadżna: drugorzędne rytuały ofiarne, jak zjednywanie sobie złych planet lub oddawanie czci pomniejszym bogom, dozwolone dla szudrów, w których darem (daksziną) jest naczynie lub garść ryżu (purna-patra).
Palita: mysz, która zasłynęła ze swej mądrej strategii dobierania przyjaciół i umiejętności przetrwania w trudnej sytuacji.
Panczasikha: mędrzec nazywany synem Kapili, głosiciel filozofii sankhja znany ze swej dyskusji z królem Mithili, Dźanadewą, na temat odrębności duszy i ciała oraz Wyzwolenia.
Parawasu: wnuk Wiśwamitry i syn Raiwji, który oskarżał Paraśuramę o tchórzostwo.
parawidja-aparawidja: opozycja między nauką prowadzącą do poznania Brahmana (parawidja) i wszystkimi innymi naukami dotyczącymi materialnego świata (aparawidja).
pariwradżakowie (bezdomni wędrowcy): nazwa dla osób w czwartym z czterech trybów życia wyznaczonych dla braminów zwanym sannjasa (wyrzeczenie).
Pierwotna Prakriti: według Mahabharaty tworzy ją osiem elementów jej ewolucji: Niezamanifestowane, rozumienie, ego-świadomość, przestrzeń, wiatr, ogień, woda i ziemia; wypływa z tego, co nie zostało stworzone, czyli Moola Prakriti; kiedy indziej oznacza to, co nie zostało stworzone, czyli samą Moola Prakriti, czyli trzy guny (sattwa, radżas, tamas) w stanie równowagi lub bezruchu.
pięć atrybutów Wyzwolenia: (1) patrzenie na wszystko takim samym okiem (nie widzenie różnicy między dualizmami takimi jak na przykład radość i smutek, pochwała lub obraza), (2) nie podejmowanie żadnego wysiłku, aby zaspokoić pragnienie posiadania ziemskich przedmiotów, (3) prawdomówność, (4) uwolnienie się od przywiązania do ziemskich przedmiotów i (5) uwolnienie się od pragnienia wykonywania jakichkolwiek działań.
pięć oddechów (prana): powodują, że ucieleśnione bycie żyje i porusza się; są to: oddech prana umożliwiający ruch; wiana mobilizujący siłę do działania; apana poruszający się w dół; samana rezydujący w sercu; udana, który umożliwia mowę dzięki przedzieraniu przez płuca, gardło i usta.
pinda: ofiarowanie jedzenia, odrobina jedzenia; również nazwa Ojców (zmarłych przodków).
Pingala: upadła kobieta, która osiągnęła Wyzwolenie poprzez nagłe olśnienie, gdy czekała na próżno na swego kochanka.
pradhana: zasada twórcza, materialna energia, główna przyczyna materialnego świata i aktywności natury materialnej; kosmiczna manifestacja, która aktywizuje się pod wpływem Najwyższej Duszy; zgodnie z sankhją termin ten odnosi się do hipotetycznej rzeczywistości, o której istnieniu wnioskuje się na podstawie jej manifestacji, i która jest u korzeni aktywności materii pierwotnej (Moola Prakriti), czyli trzech gun, które początkowo są w stanie równowagi i braku aktywności.
Pradhana: imię króla, w którego rodzie urodziła się Sulabha, również inne imię dla Aniruddhy.
Pradjumna: w procesie stwarzania manifestacja Najwyższego Puruszy poprzedzona przez Wasudewę i Sankarshanę, po której pojawia się Aniruddha; oznacza intelekt, przyjemność, oraz osobę wyróżniającą się siłą, a także wewnętrzne organy psychiczne (umysł, rozumienie) wcielającej się duszy, która ma zdolność do przenoszenia się z jednego ciała do drugiego; imię syna Kryszny i ojca Aniruddhy.
Prakriti (źródło, źródło materii): natura materialna, materia wszechświata, źródło materialnego istnienia i naczynie wszelkich form; interpretowana odmiennie przez różne nurty indyjskiej filozofii; w systemie sankhji jest to natura materialna w swych zalążkowym lub potencjalnym stanie, która jest wieczna i niepoznawalna przez zmysły; tworzą ją trzy guny pozostające w interakcji, dobro (sattwa), namiętność (radżas), ciemność (tamas); jest energią, która stwarza wszechświat, gdy zostanie wprowadzona w ruch przez kontakt z Puruszą; rozwija się w procesie ewolucji lub kolejnych przekształceń w dwadzieścia trzy elementy (produkty jej ewolucji), które są atrybutami materialnego świata (zob. Aneks 3); powoduje działania żywej istoty poprzez zmysły, umysł, rozumienie i ego-świadomość, które są pod wpływem gun, podczas gdy uwięziona w niej dusza jest jedynie obserwatorem; zamieszkująca w ciele dusza ulega złudzeniu, że to ona działa (zaciemnia się ignoracją)i popada w niewolę przedmiotów stworzonych przez Prakriti, z której wyzwala się poprzez uświadomienie sobie swej odmienności od Prakriti i całkowite oddzielenie się od niej.
pralaja (rozpad): termin opisujący rozpad wszechświata podczas nocy Brahmy; sankhja używa tu określenia nieistnienie, czyli stan analogiczny do głębokiego snu pozbawionego marzeń sennych.
prana (siła życiowa, oddech): niewidzialna (subtelna) życiowa energia, która utrzymuje przy życiu ciało, jak i cały wszechświat i jest obecna zarówno w świecie ożywionym, jak i nieożywionym; znajduje się w wiecznym ruchu i jest uważana za czynnik stwarzający materię; w świecie ożywionym jest zarówno nazwą ogólną dla wszystkich pięciu oddechów (prana, wiana, apana, samana, udana) obecnych w ciele, jak i dla jednego nich rezydującego w głowie; utrzymuje przy życiu cielesną formę lecz jest odmienna od jaźni; w ciele przepływa poprzez specjalne kanały zwane nadi; przepływ ten kontroluje się poprzez specjalne ćwiczenia oddychania zwane w praktyce jogi pranajama.
pranajama: właściwa dla jogi praktyka koncentracji umysłu poprzez kontrolę oddechu.
pratjahara (wycofanie): roztopienie (zniszczenie, wchłonięcie) zewnętrznego wszechświata w umyśle jogina.
pravritti dharma: ścieżka religijnego działania dla dobra wszechświata.
Priszini, Priśni (matka): jedno z imion Aditi, matki bogów; również imię bogini ziemi i ciemności.
Priśnigarbha: łono matki, embrion w łonie matki.
Prithu: syn Weny, który narodził się z jego ramienia przebitego przez riszich trawą kuśa i który był na ziemi pierwszym królem obdarowanym przez riszich „nauką o rządzie”.
Prithudaka: jeden ze świętych brodów na rzece Saraswati.
przyczyna i skutek: w rozumieniu filozofii sankhja, której pre-klasyczną i teistyczną wersję prezentuje Mahabharataskutek pre-egzystuje w przyczynie w tym sensie, że jest manifestacją tego, co istnieje w przyczynie w niezamanifestowanej formie.
Punarwasu: nazwa konstelacji.
Purusza (człowiek, osoba, jaźń): termin używany w różnych nurtach filozoficznych w odmiennych znaczeniach; oznacza Kosmicznego Człowieka, Najwyższą Osobę, duszę zamieszkującą w ciele; jest rodzaju męskiego; oryginalnie termin pochodzi z hymnu Rigwedy 10.90 Purusza-Sukta, czyli Sława Człowiekowi wychwalającego wielkość Człowieka, którego bogowie złożyli po raz pierwszy w ofierze zapoczątkowując obyczaj rytuału ofiarnego, jego ofiarowane w rytuale ciało dostarczyło materii, z której został zbudowany wszechświat; termin ten w późniejszych użyciach, szczególnie rozważany w powiązaniu z naturą materialną Prakriti, oznacza element duchowy odmienny od materii, z której jest zbudowane ciało i cały wszechświat; w swym aspekcie kosmicznym jest przedstawiany jako Kryszna w ludzkiej formie odziany w cały wszechświat; w ujęciu dynamicznym jest opisem zamanifestowanego Brahmana lub manifestującej się świadomości stwarzającej świat.
Purusza i Prakriti: podwójna natura manifestującego się Brahmana, zasada twórcza wszechświata; Purusza, to świadomy duch zamieszkujący w nieświadomej materii (Prakriti) działającej za pośrednictwem trzech gun (sattwa, radżas, tamas), obserwujący i komentujący jej działanie; Prakriti jest nazywana szakti Brahmana będąc siłą stwarzającą przedmioty w procesie swej ewolucji (zob. Aneks 3); mówi się o niej, że współistnieje z Brahmanem w stanie niezamanifestowanym i jej ruch prowadzący do manifestowania się świata jest inicjowany przez Brahmana, który jest Najwyższą Boskością.
puruszartha (cel człowieka): w hinduizmie wyróżnia się cztery cele życiowe: artha (materialny dobrobyt, Zysk), dharma (prawość, Prawo), kama (pragnienie, Przyjemność), moksza (Wyzwolenie), których realizacja w czasie życia we właściwy sposób sprzyja zachowaniu równowagi w całym świecie i jest uważana za cnotę.
Puruszatma: Wasudewa, czyli najwyższy z czterech sposobów istnienia Puruszy; trzy pozostałe sposoby istnienia to kolejno: Sankarshana, Pradjumna, Aniruddha.
Puszkaradharini: żona bramina o imieniu Satja znana z czystości swego umysłu.

R

raumjowie: plemię duchów, które wyłoniły się z porów skóry Wirabhadry.
Rcika: bramin z rodu Bhrigu, mąż Satjawati, która była córką Gadhiego.
rita: kosmiczny porządek, o którym wspomina się w Wedach, leżący u podłoża pojęcia dharmy (Prawa) i karmy (działanie lub kumulujący się skutek dobrych i złych działań).
Romaharszana: uczeń Wjasy, który nauczał dalej Puran przekazanych mu przez Wjasę.
rozumienie: zob. buddhi, Mahat.
rozumienie „grube” i subtelne: rozumienie „grube” skupia się na obrazach pojawiających się w umyśle i mających swe źródło w śladach pamięciowych lub w działaniu zmysłów, podczas gdy rozumienie subtelne koncentruje się na ideach Brahmana.

S

sadachara (dobre postępowanie): termin użyty w odniesieniu do opisu jednej ścieżki obowiązku, która w starożytnych czasach dotyczyła wszystkich ludzi i której realizacja zapewniała całkowity brak wykroczeń; w późniejszych czasach ścieżka ta była bazą do wyróżnienia czterech trybów życia wyznaczonych głównie dla braminów.
sadasjowie: kapłani prowadzący rytuał ofiarny.
saguna (z atrybutami): nazwa odnosi się do opisu Brahmana widzianego jako posiadającego atrybuty lub inaczej Iśwary (osobowego boga).
Salawrikowie: bramini, którzy we wczesnej historii wszechświata walczyli z bogami po stronie demonów asurów.
samadhi: najwyższy stan skupienia uwagi na jednym przedmiocie doświadczany przez jogina, podczas którego zostają całkowicie wyłączone funkcje umysłu i zanika poczucie dualizmu między doświadczającym i doświadczanym.
samana: pochodzi od sanskryckiego sam oznaczającego „razem” oraz korzenia an czasownika anati oznaczającego „oddychać” lub „wiać”; jeden z pięciu oddechów podtrzymujących życie żywego organizmu.
samany: nabożne melodie Samawedy.
Sambhu: rodzic, przodek, męski symbol lub zamanifestowany symbol Najwyższego Pana (Kryszny).
samjama: termin odnosi się do trzech ostatnich stadiów jogicznej medytacji, którymi są: koncentracja (dharana), medytacja sensu stricte (dhjana) i bezruch (samadhi). Wymienione mentalne ćwiczenia są możliwe dopiero wtedy, gdy jogin dzięki powtarzanym ćwiczeniom fizjologicznym zdobył całkowite panowanie nad swym ciałem, podświadomością i strumieniem myśli.
Sampaka: bramin, który osiągnął Wyzwolenie (mokszę).
Sanat-Kumara: bramin o prawej duszy.
Sanatkumara (wieczna młodość): w Mahabharacie imię jednego z siedmiu mędrców (synów Brahmy urodzonych z umysłu); pozostałych sześciu to: Aniruddha, Sana, Sanatsujata, Sanaka, Sanandana, Kapila.
Sani: planeta Saturn syn Surji, który narodził się na ziemi jako wielki Manu.
Sankarshana (wcielająca się dusza): oznacza duszę przeniesioną z jednego łona do drugiego; w procesie stwarzania manifestacja Najwyższego Puruszy poprzedzona przez Puruszę istniejącego jako Wasudewa (Najwyższa Osoba Boga); nazywany również imionami Śesza (wielki wąż utrzymujący w miejscu chwiejącą się ziemię) i Balarama (starszy brat Kryszny o jasnej karnacji i uzbrojony w pług poczęty w łonie żony Wasudewy Dewaki i przeniesiony przez boginię Joga-maję i narodzony z łona Rohini); widziany również jako forma Kryszny stworzona przez niego samego, jego wewnętrzne organy psychiczne (umysł, rozumienie) tworzą Pradjumnę (syn Kryszny), a zasada jednostkowej świadomości (ego-świadomość) nosi nazwę Aniruddha (wnuk Kryszny); Sankarshana i Śesza są również traktowane jako alternatywne nazwy wcielonej duszy (dżiwa).
Sankha: bramin, brat Likhity.
Sankhapada: imię syna Manu Swaroczisza, który otrzymał od ojca religię oddania.
sankhja: jeden z sześciu klasycznych nurów indyjskiej filozofii uchodzący za najstarszy, którego pre-klasyczna i teistyczna wersja jest prezentowana w Mahabharacie, szczególnie w części 2 i 3 księgi XII Santi Parva zwanej Mokszadharma; w sanskrycie sankhja znaczy „liczba”; szkoła ta określa liczbę konstytuant (elementów składowych, zasad) wszechświata i uważa, że dostarcza doskonałej wiedzy na temat wszechświata, stąd sankhja znaczy również „doskonała wiedza”, za jej założyciela uważa się mitycznego mędrca Kapilę, a za pracę klasyczną Sankhjakartika autorstwa Iśwarykriszny.
sankhja joga: termin użyty w Bhagavad Gicie odnoszący się do zaniechania działania i szukania wiedzy dotyczącej niezmiennej rzeczywistości leżącej u podłoża rzeczywistości zjawiskowej; traktowana niekiedy jako równoważna z dżnaną jogą, czyli ścieżką wiedzy.
Sannjasinowie: czyli ludzie w swej ostatniej fazie życia żyjący zgodnie z wedyjskimi nakazami i poświęcający się całkowicie sprawom duchowym.
Sarabha: ośmionoga bestia.
Sargam (skala muzyczna): siedem oryginalnych nut (swara) skali: Szadża, Riszabha, Gandhara, Mahdhjama, Pańcama, Dhaiwata, Niszada (sa-ri-ga-ma-pa-dha-ni).
Sarnga: łuk, a także Osoba Boga, Kriszna trzymający w dłoniach swą broń.
Sarwamedha: rytuał ofiarowania wszystkiego, który Śiwa zakończył libacją z samego siebie.
Sarwatobhadra: nazwa tronu, na którym zasiedli Judhiszthira I Draupadi podczas ceremonii koronacji Króla Prawa na króla Hastinapury.
sat-asat: sat oznacza realne bycie, prawdę, ducha, czystość, to co rzeczywiste, najwyższe i wieczne; jego przeciwieństwem jest asat, czyli to, co nierzeczywiste, fałsz.
sat-cit-ananda (istnienie-świadomość-ekstaza): opisuje subiektywne doświadczenie Brahmana.
Satakratu (wykonawca setki ofiar): jedno z imion Indry.
Satjawati: córka Gadhi, w którego wcielił się sam Indra i żona bramina o imieniu Riczika, który pochodził z rodu Bhrigu.
sattwata (związany z sattwą): nazwa klanu, w którym urodził się Kryszna; również nazwa religii oddania całą duszą Narajanie.
Sauti: nazwa używana w stosunku do narratora Mahabharaty zwanego również Sutą, którym był Ugraśrawas, który recytował Mahabharatę mędrcowi Śaunaka (słuchającemu) i innym mędrcom zgromadzonym w Lesie Naimisza; opowiadanie Mahabharaty królowi Dźanamedźaja, potomkowi Pandawów, przez ucznia Wjasy, Waisampajamę, w przerwach podczas Ofiary Węża jest wkomponowane w tą narrację.
Senadżit: starożytny król.
siedem odnóży królestwa: król, armia, doradcy, przyjaciele, bogactwo, terytorium, forty.
siedem rzeczy, o które król powinien się troszczyć: własna jaźń, doradcy, skarbiec, system wymiaru kary, przyjaciele, prowincje i stolica.
siedmioelementowa całość: siedem elementów królestwa, którymi są król, sojusznicy doradcy, kraj, forty, armia i skarbiec.
simantonnajana: ryt wykonywany w czwartym, szóstym i ósmym miesiącu ciąży.
sishta (osad, residuum, pozostałość): wszystko to, co pozostaje po zniszczeniu całego wszechświata i służy jako nasienie życia w kolejnym cyklu wszechświata; wśród ludzi termin odnosi się do wielkich mędrców, którzy przekraczają granice ewolucyjnego rozwoju ludzi swej epoki i dostarczają przykładu lub nasienia dla dalszego rozwoju.
Sitikantha: jedno z imion Rudry.
Sjumaraśmi: mędrzec znany ze swej rozmowy z mędrcem Kapilą na temat ścieżki wiedzy i działania w świetle wedyjskich nakazów, cytowaną przez Bhiszmę.
smriti: grupa świętych pism hinduskich zawierających skodyfikowane prawo zwyczajowe; ich autorytet w stosunku do śruti (pism świętych sensu stricte) jest uważany za drugorzędny.
Sudjumna: starożytny król.
Sulabha: kobieta królewskiego pochodzenia, która prowadziła żebraczy tryb życia szukając Wyzwolenia; znana ze swej rozmowy na temat Wyzwolenia z królem Dharmadhjadżą z rodu Dżanaki.
Sumeru: sięgająca nieba owocnia pierwotnego Lotosu stworzonego przez najstarsze Bycie zwane Manasa, w której przebywał Brahma (forma Manasy) będący Stwórcą wszystkich światów; identyfikowana z górą Meru.
Sunita: córka bogini śmierci (Mritju).
Suparna: mędrzec, który podczas tej kalpy, gdy Brahma narodził się z mowy Narajany, otrzymał od Narajany religię oddania.
surjakanda: nazwa kamienia, który w kontakcie ze słonecznymi promieniami produkuje ogień.
Surparaka: region na południowym brzegu oceanu, gdzie zamieszkał Paraśurama po oddaniu ziemi Kaśjapie.
Suwarnabha: imię wnuka Manu Swaroczisza i syna Sankhapady, który otrzymał od ojca religię oddania.
svayam-bhagavan: Najwyższa Osoba Boga.
Swaroczisz: jedno z imion Manu.
Swayambhu (samo-stwarzający-się, istniejący sam z siebie): pochodzi od sanskryckiego bhu oznaczającego korzenie, istnienie oraz swayam oznaczającego sam, sam z siebie; forma Brahmana jako przyczyny stwarzania występująca również pod nazwą Narajana, Kryszna, Hiranjagarbha.
synowie Weny: pierwszym synem Weny (zabitego przez riszich przy pomocy trawy kuśa) był narodzony z jego prawego uda Niszada, który dał początek pogardzanym plemionom Niszadów i nie-ariów; jego drugi syn Prithu narodzony z jego przebitego trawą kuśa prawego ramienia dał początek władzy królów po otrzymaniu przez riszich nakazu wymierzania sprawiedliwości w stosunku do tych, schodzą ze ścieżki Prawa (dharmy).
szakti: oznacza energię, moc, siłę; służy do opisu pierwotnej kosmicznej energii stwarzającej świat i powodującej zmianę (w przypadku sankhji trzech gun); jest rodzaju żeńskiego.
sześcioelementowe całości: sześć elementów, które zgodnie z traktatem Brahmy powinny być brane pod uwagę przy rządzeniu (ludzkie serca, miejsce, czas, środki, działania, sojusze); sześć elementów suwerenności (utrzymywanie pokoju z silniejszym wrogiem, wojna z wrogiem, który jest równy siłą, podbijanie słabszych, stanie w miejscu, szukanie dla siebie ochrony, sianie waśni wśród dowódców wrogiej armii).

Ś

Śalmali: nazwa jednego z największych drzew rosnących na terenie Indii.
Śaunaka: bramin słuchający Mahabharaty recytowanej przez poetę-śpiewaka Ugraśrawasa w Lesie Naimisza.
śloka: nazwa sanskryckiego wersetu.
śraddha: rytuał wykonywany na rzecz zmarłych przodków, który ma celu umożliwienie zmarłemu dotarcie do wyższych światów i osiągnięcie wyższego poziomu istnienia.
Śrikantha: imię Śiwy.
Śrotrija: osoba, która zdobyła wiedzę Wed.
śruti: w hinduizmie pisma święte sensu stricte o pierwszorzędnym autorytecie, do których należą Wedy.
Śuka: syn mędrca Wjasy.
świadomość: wyróżnia się jej dwa rodzaje: materialnie zanieczyszczoną będącą rezultatem kontaktu duszy (jaźni) z materią i czystą jaźń; świadomość materialnie zanieczyszczona pochodzi z czystej, która jest uważana za jedyne źródło świadomości; wszelkie procesy mentalne będące rezultatem działania natury materialnej Prakriti są w swej naturze nieświadome i stają się elementami świadomości, gdy zostaną rozpoznane (oświetlone) przez duszę.

T

tanmatra (subtelne elementy): są to dźwięk, dotyk, forma, zapach i smak; w filozofii sankhji nalezą do dwudziestu pięciu zasad materialnego wszechświata (tatwa i są rezultatetem aktywności trzech gun (sattwa, radzas, tamas ) lub inaczej produktem przekształcania się (ewolucji) natury materialnej Prakriti (zob. Aneks 3); termin pochodzi z sanskryckich słów tan i matra, co dosłownie znaczy „to w pojedynkę” lub „to wyłącznie” powstają w procesie przekształcenia się ego-świadomości będącej pod wpływem dominacji tamas (ciemność) i następnie same przekształcają się w pięć „grubych” elementów; to one, a nie pięć „grubych” elementów (przestrzeń, wiatr, ogień, woda, ziemia) są w procesie stwarzania „materią” pierwotną; są przedmiotami pięciu zmysłów, poprzez które jest odczuwany istniejący na zewnątrz jednostki materialny świat; ich istnienie jest uważane za powód istnienia zmysłów i dlatego też mówi się, że przedmioty zmysłów są w stosunku do zmysłów nadrzędne; co więcej zgodnie z doktryną sankhji to one są u źródła powstania pięciu „wielkich” elementów, które dostarczają budulca dla ciała „grubego” i zmysłów; są uważane za to, co tworzy pomost między materią nieożywioną i myślą; z nich zbudowane jest tak zwane ciało subtelne (linga-sarira), które jest nierozpoznawalne dla „grubych” zmysłów należących do ciała „grubego”; po śmierci ciała „grubego” dusza migruje do innego ciała odziana w ciało subtelne, które zachowuje wszystkie cechy ziemskie w pierwotnej formie i jest we władzy trzech jakości natury (sattwa-dobro, radżas-namiętność, tamas-ciemność), które powodują wszelkie zmiany w doczesnym świecie.
tattwa (takość, zasada): termin używany do opisu elementów składowych wszechświata; poszczególne szkoły różnią się liczbą wymienianych zasad i ich konceptualizacją zakladając jednak, że dostarczają ostatecznego sformułowania, co do zasad rzadzących rzeczywistością i docierają do absolutnej prawdy; sankhja (doktryna prezentowana w Mahabharacie) widzi wszechświat jako zbudowany z dwóch odrębnych rzeczywistości: Puruszy, czyli rzeczywistości duchowej, która jest wieczna i nie podlega zmianom i rzeczywistości materialnej, która jest nietrwała i podlega ciągłym zmianom lub przekształceniom pod wpływem interakcji między trzema jakościami natury materialnej Prakriti, czyli trzema gunami, jasnością-dobrem (sattwa), namiętnością (radżas) i ciemnością (tamas); trzy guny w stanie równowagi (Moola Prakriti) będące źródłem substancji wszechświata, jak i mechanizm ewolucji (przekształcania się) Prakriti (zob. Aneks 3) są wieczne i niestworzone i stąd zarówno Purusza jak i Prakriti są uważane za niezniszczalne i wieczne; Purusza jest ostateczną i najwyższą przyczyną wszechświata i tym, który manifestuje się w formie wszechświata, a Prakriti jest substancją wszechświata lub siłą, która przez swoje kolejne przekształcenia stwarza niezliczone formy, w których zamieszkuje dusza; jedność Puruszy i Prakriti ucieleśniona w formie żywej istoty jest uważa za twórczą zasadę wszechświata; stwarzanie rozpoczyna się wówczas, gdy zostaje zakłócona równowaga wśród trzech gun przez obecność Puruszy, który jest biernym obserwatorem ich aktywności, lecz który, choć jest niezależny od Prakriti, przykrywa się ignorancją i utożsamia się z nią i przez to wiaże sią ze stworzonym światem i wpada w koło reinkarnacji. Klasyczna sankhja wyróżnia łącznie dwadzieścia pięć tattw, czyli zasad wszechświata lub elementów bytu, Purusza, Moola Prakriti (trzy guny) i dwadzieścia trzy zasady będące rezultatem ewolucji Prakriti, którymi są: intelekt-rozumienie (Mahat, buddhi), ego-świadomość (ahamkara), umysł (manas), pięć organów poznawczych (słuch, dotyk, wzrok, węch i smak), pięć organów ruchu (mowa, ręka, noga, organ wydalania, organ rozrodczy), pięć subtelnych elementów (dźwięk, dotyk, forma, zapach i smak) i pięć „grubych” elementów (przestrzeń, wiatr, ogień, woda, ziemia). Rozumienie jest pierwszym produktem ewolucji Prakriti, który przekształca się w ego-świadomość; pod wpływem sattwy ego-świadomość przekształca się w umysł, który przekształca się w pięć organów zmysłowych, pięć organów ruchu; pod wpływem tamas ego-świadomość przekształca się w pięć subtelnych elementów, które przekształcają się w pięć „grubych” elementów; gdy ego-świadomość jest pod wpływem dominacji radżas prowadzi do działania. Mahabharata nie jest konsekwentna w prezentacji wszystkich tych elementów, czasami bierze się pod uwagę jedynie dwadzieścia cztery zasady włączając w to Moola Prakriti, lecz wyłączając Puruszę, lub jedynie dwadzieścia trzy wyłączając Moola Prakriti; kiedy indziej liczone są tylko niektóre elementy, lub włącza się dodatkowe; zamieszkującego ciało indywidualnego Puruszę włącza się do zasad wszechświata, ze względu na to, ze łącząc się z Prakriti ulega ignorancji i przywiązuje się do zmysłowych przedmiotów, Najwyższą Duszę z kolei określa się liczbą dwudziestą szóstą nazywając ją jednak nie-zasadą, ponieważ jest niezależna od Prakriti i jej wpływu.
teistyczna sankhja: jeden z nurtów filozofii indyjskiej, którego korzenie sięgają Mahabharaty; jej założenia zostały przedstawione szczególnie w Bhagavad Gicie i księdze XII Mahbharaty, Santi Parva, część druga i trzecia, zwanej Mokszadharma; jest nazywana sankhją pre-klasyczną i w przeciwieństwie do sankhji klasycznej, która jest filozofią o charakterze świeckim, przyjmuje istnienie zarówno osobowego, jak i bezosobowego boga.
Tisja: nazwa konstelacji gwiezdnej identyfikowanej z Syriuszem.
traji-widja (potrójna wiedza): określenie dla wiedzy zawartej głównie w trzech Wedach: Rigwedzie, Samawedzie, Jadżurwedzie.
trójelementowe całości: cele życiowe: Prawo, Zysk, Przyjemność; cele wymiaru sprawiedliwości: Utrzymywanie, Rozwój, Zniszczenie; jakości natury: dobro-jasność, namiętność, ciemność-inercja.
trzy ciała wcielonej duszy: ciało „grube” zbudowane z pięciu „wielkich” elementów, ciało subtelne (linga-sarira) zbudowane z pięciu subtelnych elementów i wyższe ciało subtelne (karana-sarira), czyli ciało kauzalne lub przyczynowe, które jest istnieniem w Prakriti; przed połączeniem z Brahmanem dusza musi uwolnić się od również od ciała kauzalnego.
trzy ścieżki pobożności zalecane w Bhagavad Gicie: w rozmowie z Ardżuną, mającej miejsce tuż przed rozpoczęciem braterskiej bitwy Bharatów na polach Kurukszetry, Kryszna zaleca trzyaspektową dyscyplinę duchową, na którą składają się: 1. karma joga, czyli nieegoistyczne wyrzeczone działanie wykonywane jako ofiara; 2. dżnana joga, czyli ścieżka wiedzy prowadząca do połączenia się z Brahmanem; oraz 3. bhakti joga, czyli praktyka emocjonalnego oddania bóstwu; te trzy ścieżki są ze sobą powiązane i ten, kto dąży do perfekcji powinien praktykować je wszystkie w naturalnym porządku; osoba szukająca Wyzwolenia, przed rozpoczęciem praktyki dżnany jogi wymagającej zaniechania działań, powinna najpierw zdobyć samo-kontrolę i spokój umysłu poprzez oczyszczenie swego działania z pragnień poprzez praktykę nieegoistycznego działania (karma joga), w którym wszystkie owoce działania są ofiarowane bogu, któremu jest całkowicie oddana (bhakti joga); osoba oddana bogu powinna charakteryzować się całkowitym spokojem umysłu i być wolna od przywiązania do ziemskich przedmiotów, aby móc skoncentrować cały swój umysł na bogu i połączyć się z nim w ofierze.
trzy ścieżki pobożności zalecane w Wedach: są to: 1. ścieżka mędrca, który szuka połączenia z Brahmanem poprzez posty, umartwienia i wyrzeczenie się zwykłego życia na rzecz samotnego pustelniczego życia w dżungli i szukanie tam czystości duszy i wiedzy; 2. ścieżka kapłana wykonującego rytuały i ofiary traktowane jako środek do spełnienia materialnych pragnień; 3. ścieżka zwykłego wiernego, który oddaje część różnym bogom uważając to za środek zaspokojenia materialnych pragnień i zdobycia nieba i nie troszczy się o zdobycie mentalnej samo-kontroli i czystości.
trzy witalne esencje: prana, tedżas i odżas będące subtelnymi odpowiednikami trzech doshy (waty, pitty i kaphy) kontrolującymi codzienne funkcje psychofizyczne; są siłami ciała „grubego”, subtelnego i przyczynowego; podtrzymują pozytywną witalność, sprzyjają zdrowiu, kreatywności, dobremu samopoczuciu i dostarczają wsparcia głębszym procesom jogicznym i medytacyjnym; prana (pierwotna siła życiowa) jest subtelną energią powietrza, siłą władczą i inteligencją tkwiącą u podstaw wszystkich funkcji psychofizycznych, odpowiedzialną za koordynację oddechu, zmysłów i umysłu i kieruje przejawianiem się i harmonizowaniem wyższych stanów świadomości; tedżas (wewnętrzna promienność) jest subtelną energią ognia, blaskiem witalności, dzięki której przyswajamy sobie powietrze, wrażenia i myśli, i która rządzi ujawnianiem się zaawansowanych zdolności percepcyjnych; odżas (pierwotny wigor) jest subtelną energią wody, podstawą wytrzymałości fizycznej i umysłowej, esencją przyswojonego pożywienia, wody, powietrza, wrażeń i myśli, jest odpowiedzialna za wspieranie i zapewnienie stabilnego rozwoju wszystkich wyższych umiejętności.
Tuladhara: kupiec żyjący w starożytnych czasach, którego rozmowę z braminem o imieniu Dżadżali na temat prawości Bhiszma opowiada Judhiszthirze.
turiya: jest to stan doświadczania doskonałej nieświadomości tego świata, kiedy indywidualna dusza (jaźń) uwolniła się od samej siebie i skupiła się całkowicie na Najwyżej Jaźni lub na jakimś jednostkowym przedmiocie.

U

Udaja: góra wschodu słońca.
Uktha: tekst wedyjski wymagający specjalnej recytacji, recytowany podczas rytuału ofiarnego, zwanego ofiarą uktha.
umysł: zob. manas.
Uparikara: król nazywany również Wasu, który czcił Narajanę i który z powodu przekleństwa braminów upadł z nieba i zakopał się głęboko w ziemi, jednakże dzięki darowi bogów mógł kontynuować czczenie Narajany i w ten sposób z jego pomocą dotrzeć do Brahmana; zasłynął również z tego, że podczas sponsorowanego przez niego rytuału Ofiary Konia kapłan bogów Brihaspati rozgniewał się na Narajanę, który odebrał należną mu część ofiary pozostając niewidzialny; gniew Brihaspatiego uciszyła opowieść synów Brahmy, którzy wyjaśnili, że Narajana może być widziany tylko przez tych, których on obdarza specjalną łaską.
Upaśruti (ta, którą słychać): bogini, która pomogła Śaci w odnalezieniu jej męża Indry.
Ursa Major: konstelacja siedmiu mędrców.
Urwi: nazwa ziemi trzymanej przez proroka Kaśjapę na kolanach (uru).
Uszman: gorąco rezydujące w oddechu Prana.
uttarajana (droga północna): termin dotyczy okresu między 14 stycznia a 14 lipca, kiedy słońce jest na północy i trwa „jaśniejsza” pora roku, gdy jest więcej słońca, mniej deszczu, krótsze noce.

W

Wadawamukha: imię mędrca, w którego w odległych czasach wcielił się Narajana; także nazwa końskiej głowy o gigantycznych proporcjach błąkającej się po morzach, z której ust wydobywają się bez przerwy płomienie ognia wypijające wody oceanu tak jak ogień ofiarny wypija wlewane do niego oczyszczone masło.
Wahudantaka: nazwa Waisalakaszy skróconej przez Indrę do pięciu tysięcy nauk.
Waidżajanta: góra w centrum mlecznego oceanu, gdzie Brahma rozmyślał nad Puruszą.
Waisalakasza: nazwa skróconej wersji Dandaniti („nauki o rządzie” Brahmy) zawierająca dziesięć tysięcy nauk opracowana przez Śiwę.
Waiśjanara: jedno z imion Ognia i nazwa rytuału ku jego czci.
Waiśrawana: jedno z imion boga bogactwa Kubery.
Warhaspatja: nazwa Wahudantaki skróconej przez Brihaspatiego do trzech tysięcy nauk.
warna (kolor): wiedza dotycząca podziału na cztery kasty przekazywana ongiś ustnie, która zachowała się w hymnach Rigwedy.
Wasudewa: zwany również Puruszatma w sanskrycie znaczy Osoba (osobowość) Boga lub Najwyższa Osoba Boga; ten, który jest wszystkim lub ten, który jest domem dla wszystkich.
wasudhara: nazwa grupy świętych sylab (mantr) wypowiedzianych w starożytnych czasach przez Narajanę i recytowanych przez upadłego z nieba króla Uparikarę.
Wasuhoma: król Angów.
Wasuman: król z rodu Dżanaki.
Wena: syn Sunity (córki Śmierci) i Atiwali zabity przez riszich przy pomocy źdźbła trawy kuśa.
Wideha (Dźanaka): starożytny król Widehów, który pozbawił królestwa swego sąsiada króla Kosalów, Kszemadarsina.
wideha-kaiwalja: określenie dla Wyzwolenia zdobywanego przez duszę po zerwaniu swego związku z ciałem.
Widhi: jedna z nazw dla tego, co najwyższe.
widja-awidja (wiedza-ignorancja): z jednej strony przeciwstawienie wiedzy, uczenia się, nauki ignorancji, nieuctwu, brakowi formalnego wykształcenia, z drugiej strony przeciwstawienie znania nieznaniu duszy lub znaniu wyłącznie materialnego świata; widję dzieli się na 1. para-widję (wiedzę wyższą) prowadzącą bezpośrednio do Brahmana, co może również oznaczać teoretyczną znajomość medytacji i 2. apara-widję (wiedzę niższą), czyli znajomość czterech Wed i ich sześciu odnóży (angi) lub ogólniej wiedza religijna włączająca rytuały, jak i również nauki świeckie; widja i awidja są dwoma aspektami mai, kosmicznej mocy iluzji Brahmana; maja sama nie ma wpływu na Brahmana, lecz ma wpływ na duchową wiedzę człowieka; widja generuje wiedzę duchową, podczas gdy awidja generuje świecką wiedzę; awidja jest ludzką niewiedzą na temat natury duszy zamykającą człowieka w świecie zjawiskowym i w kole reinkarnacji; Brahman jest tym, co rzeczywiste, wszystko inne jest manifestacją tworzoną przez Brahmana przy pomocy mai; każdy z nas jest Brahmanem i mają; uwolnienie się od mai oznacza powrót do tego, co rzeczywiste.
widżnana (bycie świadomym): stan świadomości, w którym rozumienie jakiejś osoby zostało oczyszczone przez studiowanie pism i zdobyła ona prawdziwe rozumienie wszystkich rzeczy; twierdzi się, że bez zdobycia tego stanu świadomości Wyzwolenie jest niemożliwe.
Wikarapurusza: łączne imię dla jedenastu rudrów; pierwszy Rudra wypłynął z zasady gniewu i rozpoczynając istnienie stworzył dziesięciu innych rudrów, którzy byli tacy jak on.
wikriti (modyfikacje): termin używany do opisu szesnastu zasad lub modyfikacji (umysł, pięć organów poznania, pięć organów działania i pięć „grubych” elementów) powstałych z przekształceń ośmiu zasad Prakriti (Moola Prakriti, Mahat, ego-świadomość i pięć subtelnych elementów: dźwięk, dotyk, forma, zapach i smak); umysł, pięć organów poznania i pięć organów poznania są rezultatem przekształcania się ego-świadomości pod wpływem dominacji sattwy, a pięć „grubych” elementów jest rezultatem przekształcenia się pięciu subtelnych elementów pod wpływem dominacji tamas.
wilwa: roślina, której liście mające lecznicze własności są najświętszym darem dla Śiwy w rytualne ofiarnym; symbolizują również obecność samego Śiwy.
Wirabhadra (ten, kto rozprasza gniew bogini): imię Bycia, które wypłynęło z ust Śiwy mając za zadanie zniszczenie rytuału ofiarnego Dakszy, na które Śiwa nie został zaproszony i uciszenie gniewu żony Śiwy, Umy, wywołany przez to pominięcie.
Wiradżas (oślepiający swym blaskiem, jasny): syn narodzony siłą woli Wisznu z jego własnej energii.
Wirat: w sanskrycie znaczy gigantyczna uniwersalna forma, pełne ciało, uniwersalna forma Pana; termin używany zamienni z Mahat.
Wirinczi: imię Brahmy na samym początku czasu, czyli w pierwszej kalpie.
Wirupakhsza: król rakszasów.
wiszti: nazwa niezwykłej koniunkcji ciał niebieskich, której formę przybrał Narajana ukazując się mędrcowi Naradzie na Białej Wyspie.
Wiśakhajupa: region, gdzie bogowie mają swoje ołtarze.
Wiśwadżit: nazwa wielkiego rytuału ofiarnego.
Wiśwaksena: inne imię dla Aniruddhy.
Witana: nazwa ognia ofiarnego w domach należących do szudrów.
Wjasana: siedem głównych wad: polowanie, gra w kości, kobiety, alkohol, karanie, nieprzyjemna mowa, marnotrawienie bogactw.
Wjawahara (Vyavahara): wymiar sprawiedliwości; dokładniej legalna procedura rozstrzygania sporu łącznie z rozprawą sądową; w skład tej procedury wchodzą sprawa sądowa, wysłuchiwanie i ocena zeznań świadków, wymierzenie kary i zapewnienie realizacji kary; legalna procedura wyłoniła w późniejszych eonach, gdy ludzie zaczęli schodzić ze ścieżki Prawa (dharmy); procedura sądowa rozwinęła się z dyskusji na temat tego, czy ktoś w swym postępowaniu zszedł, czy tez nie ze ścieżki Prawa, co ze względu na ogólność wskazówek Wed było często trudne do stwierdzenia; nadzorowanie legalnej procedury i realizacji kary jest obowiązkiem króla; Mahabharata wyróżnia trzy rodzaje Wjawahary.
Wodhja: mędrzec, który nauczał króla Jajati o środkach prowadzących do zdobycia stanu błogości i spokoju.
Wriszadarbha, Wriszakapi: imiona Kryszny.
Wudha: prezydujący bóg ciał niebieskich, który przeklął Aditi, gdy odmówiła mu jałmużny, mówiąc, że będzie cierpiała bóle, gdy Wiwaswat narodzi się ponownie z jej łona w formie jaja.

Z

zamanifestowane-niezamanifestowane (wjakta-awjakta): zamanifestowane oznacza poznawalne dla zmysłów, podczas gdy niezamanifestowane niepoznawalne przez zmysły; w procesie stwarzania Purusza pozostając w swej prawdziwej naturze Najwyższym Niezamanifestowanym zamieszkuje w pierwotnej (Moola) Prakriti (zwanej Niezamanifestowanym) i wraz z jej ewolucją manifestuje się, czyli odziewa się w atrybuty i przybiera niezliczone formy.

A

adhwarju: jeden z kapłanów pełniących określone funkcje w rycie ofiarnym; do jego funkcji należy zmierzenie terenu ofiarnego, zbudowanie ołtarza, przygotowanie naczyń ofiarnych, opału i wody, przyprowadzenie zwierzęcia ofiarnego, zabicie go w ofierze oraz nucenie hymnów z Jadżurwedy w trakcie wykonywania tych czynności.
Ahalja: żona mędrca Gautamy.
Aśwattha: drzewo opisywane w Bhagavd Gicie jako „rosnące z góry w dół”, traktowane jako metaforyczna reprezentacja materialnego świata, które należy uciąć mieczem wiedzy; w Anugicie jest zwane również drzewem życia lub drzewem Brahmana. Ilustruje je rosnące w Indiach drzewo banianowe (figowiec bengalski), którego nasiona kiełkują na gałęziach innego drzewa, a młode pędy zwisają w dół w kierunku ziemi i gdy dotkną ziemi, zakorzeniają się tam, a część nadziemna gęstnieje i twardnieje. Jest to rodzaj rośliny pasożytniczej, „dusiciela”, który owija się wokół drzewa, na którym wyrosło, zabierając mu światło swymi gałęziami i wodę korzeniami. W miarę wzrostu rozwija coraz więcej korzeni zwisających z gałęzi w dół, aby dostarczyć oparcia swej ogromnej koronie. Niektóre baniany mają wiele takich pni-korzeni, pokrywając ogromną przestrzeń i ze względu na tę ilość pni pojedyncze drzewo wygląda jak las.
awimukta: w praktyce jogi miejsce między brwiami widziane jako miejsce, w którym przebywa dusza.

B

Bharata: imię króla z legendarnej dynastii księżycowej wywodzącej się od Somy (księżyca), przodka Pandawów i Kaurawów, jak i nazwa plemienia Indo-Ariów, które uformowało się w królestwo Kuru, pierwsze udokumentowane państwo w historii Indii ze stolicą w Hastinapurze. Król Bharata był synem króla Duhszanty i Śakuntali, wnukiem króla Puru, najmłodszego syna króla Jajati wybranego przez niego na następcę tronu. Władcy Hastinapury i herosi Mahabharaty we wcześniejszych księgach są nazywani Bharatami. W ostatnich księgach po wygraniu wojny i uformowaniu królestwa Kuru są określani jako Kuru.
Bharatowie: nazwa plemienia Indo-Ariów, wywodząca się od imienia ich króla Bharaty, które uformowało się w królestwo Kuru, pierwsze udokumentowane państwo w historii Indii, którego prahistorię opowiada Mahabharata. Głównym wątkiem eposu jest konflikt w rodzinie królewskiej Bharatów i cywilna wojna między kuzynami, Pandawami i Kaurawami, w którą wplątana zostaje cała kasta wojowników zamieszkujących teren między Indusem i Gangesem i w której uczestniczy Kryszna, Najwyższy Bóg urodzony w śmiertelnej formie wśród Jadawów. Dzięki interwencji Kryszny, który przywraca życie wnukowi Ardżuny Parikszitowi, królewska dynasta Kuru przeżywa tę wojnę i królestwo Kuru umacnia się pomimo tego, że wojna ta wygrana ostatecznie przez Pandawów doprowadziła do zniszczenia ziemi i całkowitego wyniszczenia kasty wojowników. Jeśli chodzi o Pandawów i Kaurawów to należą do generacji Bharatów czasowo odległej od króla Bharaty poprzedzonej przez wiele wcześniejszych królów, o których Mahabharata od czasu do czasu wspomina. Opis ich szczególnej generacji Mahabharata rozpoczyna od narodzin króla Śamtanu, którego ojcem był król Pratipa. W Śamtanu narodził się ponownie na ziemi król Mahabhisa, który będąc w niebie zgrzeszył, patrząc pożądliwie na boginie Gangę, która nie pozostała na jego wzrok obojętna. W rezultacie rodzi się ponownie na ziemi, aby mając za żonę Gangę skonsumować konsekwencje swego grzechu. Jego ojciec Pratipa, który był długo bezdzietny i uprawiał ascezę nad brzegiem Gangesu z myślą o otrzymaniu syna, spotkał tam boginię Gangę, która obiecała mu syna w zamian za jego zgodę na to, ze zostanie żoną tego syna. Śamtanu był ojcem Bhiszmy, którego matką była Ganga i pradziadkiem Pandawów i Kaurawów, którzy byli synami Pandu i Dhritarasztry. Ich biologicznym ojcem był bramin Wjasa, a matką wdowy po wcześnie zmarłym synu Śamtanu, Wikitrawirji. Zgodnie z obyczajem byli uznawani za synów Wikitrawirji i kandydatów do tronu.
Bharatowie i Jadawowie: Puru i Jadu byli synami króla Jajati z legendarnej dynastii księżycowej. Bharatowie, potomkowie Puru i Jadawowie, potomkowie Jadu, mieli więc wspólnego protoplastę. Bharatowie i Jadawowie z generacji zaangażowanej w wojnę Pandawów z Kaurawami byli ponadto bezpośrednio spokrewnieni przez matkę Pandawów Kunti, żonę Pandu, która była córką wodza Jadawów Śury i siostrą Wasudewy, ojca Kryszny oraz przez siostrę Kryszny, Subhadrę (córkę Wasudewy), która była żoną Ardżuny, matką Abhimanju i babcią Parikszita, który dzięki interwencji Kryszny przeżył wojnę, utrzymując królewską dynastię Kuru w istnieniu i po odejściu Pandawów został królem Kuru, zapewniając mu wzrost i potęgę.

C

czakry: siedem centrów siły duchowej w ludzkim ciele. Wyróżnia się czakrę podstawy (korzenia), sakralną, splotu słonecznego, serca (środka), gardła, trzeciego oka oraz korony.
czas teraźniejszy, przeszły i przyszły w Mahabharacie: czasem teraźniejszym w Mahabharacie jest Ofiara Węża syna Parikszita, króla Dźanamedźaji, podczas której jest recytowana Mahabharata opowiadająca o wielkiej cywilnej wojnie Bharatów między ich heroicznymi przodkami Pandawami i ich kuzynami Kaurawami oraz o narodzinach Najwyższego Bogu Kryszny wśród Jadawów i jego uczestnictwie w tej wojnie po stronie Pandawów. Wiele opowieści w Mahabharacie odnosi się do czasów jeszcze bardziej odległych poprzedzających ten konflikt. Wiele z nich opowiada o odległych przodkach Bharatów i Jadawów oraz o walce bogów z demonami.
czaturhotra: instytucja ofiary z czterema głównymi kapłanami.
cztery cele życiowe: dharma, artha, kama, moksza, czyli Prawo, Bogactwo, Przyjemność i Wyzwolenie

D

Dharma: bóg Prawa będący personifikacją dharmy. Sanskryckie słowo dharma (Prawo, Prawość, system zasad regulujących działania jednostek) wywodzi się od rdzenia dhr- (utrzymywać, dźwigać, dostarczać oparcia) i odnosi się do obowiązku postępowania zgodnie z nakazami pism będącymi w zgodzie z tym, co się określa jako odwieczny porządek moralny leżący u podstaw harmonijnego funkcjonowania wszechświata i jego stabilności, czyli z rtą. Rta (porządek moralny, zasada, prawda) jest pojęciem wedyjskim, które w późniejszych pismach straciło na znaczeniu i rozwinęło się w pojęcie dharmy. Samo słowo dharma pojawia się po raz pierwszy w Rigwedzie w powiązaniu z fundamentem świata, stabilnością i zarządzaniem, jednakże ze względu na relatywnie nieczęste jego użycie uważa się, że nie należało do tzw. pojęć kluczowych. Nabrało takiego centralnego znaczenia dopiero w Upaniszadach i Mahabharacie. Dharma (Prawo) i utrzymanie jej autorytetu na ziemi jest głównym tematem Mahabharaty i stąd bóg Prawa (Dharma) pojawia się często w różnych bardziej szczegółowych narracjach. Obecnie bóg Dharma bywa często utożsamiany z Jamą, bogiem umarłych, który wymierza sprawiedliwość i zamieszkuje w krainie zmarłych określanej jako Jamaloka lub Naraka. W Mahabharacie jednakże Dharma i Jama są traktowani odrębnie i z każdym z nich wiążą się odmienne opowieści. O swym miejscu zamieszkiwania bóg Dharma mówi: „Ciałem, w którym mieszkam jest samo-kontrola, prawdomówność, czystość, uczciwość, skromność, nieugiętość, szczodrość, sława, asceza i nieskazitelność (Vana Parva, opow. 38, p. 4). Region należący do Dharmy został określony jako Santanaka (w tłumaczeniu Bibka Debroy „coś, co się rozprzestrzenia i zostaje zachowane”). Określenie to pojawia się w księdze XV, Aśramavasika Parva (opow. 263, p. 4) w kontekście opowieści o tym, jak Widura łączy się z Judhiszthirą, pozostawiając na ziemi swoje martwe ciało, którego głos z nieba zakazuje poddawać kremacji, mówiąc: „O Judhiszthira, nie należy poddawać kremacji jego, który był znany jako Widura. W nim jest również twoje ciało. On jest wiecznym bogiem Prawa, Dharmą. Jego będą regiony szczęścia znane pod nazwą Santanaka (coś, co się rozprzestrzenia i zostaje zachowane). Szedł ścieżką świętego żebraka i nie powinieneś go opłakiwać”. Widura był synem Wjasy ze służącą królowej Ambiki, jednej z trzech żon przedwcześnie zmarłego króla z dynastii księżycowej Wikitrawirji, młodszego syna króla Śamtanu i Satjawati. Bóg Prawa Dharma narodził się na ziemi śmiertelnej formie Widury, w wyniku klątwy, którą rzucił na niego riszi Mandawia z powodu nałożenia na niego zbyt surowej kary w stosunku do jego przewinienia, którym było zabicie w dzieciństwa ostrym źdźbłem trawy małej muszki (Adi Parva, opow. 3, p. 6). Judhiszthira z kolei, najstarszy z braci Pandawów zwany Królem Prawa (Dharmaradża), jest synem boga Dharmy, którego jego matka Kunti uzyskała dzięki mantrze otrzymanej w darze od mędrca Durwasasa. Bóg Dharma pojawia się również w Mahabharacie niezależnie od swych śmiertelnych inkarnacji i testuje prawość swego syna Judhiszthiry, ukazując się przed nim w formie jakszy (Vana Parva) oraz psa, który towarzyszy mu w drodze do nieba (Śvargarohaṇa Parva). Przybrawszy formę jakszy, zadaje mu szereg pytań dotyczących dharmy i słuchając jego odpowiedzi, chwali jego skłonność do unikania okrucieństwa. Stwierdza: „Unikanie okrucieństwa, spokój umysłu i brak zawiści są drogami, które do mnie prowadzą. Jestem z ciebie zadowolony. Niech ci będzie chwała! Jesteś oddany tym cechom duszy, które prowadzą do jej Wyzwolenia i pokonałeś pięć stanów, którymi są głód, pragnienie, żal, szaleństwo, lęk i śmierć” (Vana Parva, opow. 38, p. 4). W księdze I Adi Parva stwierdza się, że Bóg Prawa, Dharma, był synem Brahmy. „Narodził się w ludzkiej postaci z prawego sutka Brahmy, przynosząc wszystkim trzem światom szczęśliwość. Miał trzech synów: Spokój, Miłość i Radość. Żoną Spokoju jest Osiągnięcie, Miłości Żądza, Radości Zachwyt” (Aneks: Pierwsze pokolenia potomków Brahmy i Dakszy). Dharma zarówno w sensie Prawa, jak i boga Prawa jest ściśle powiązana z Kryszną i utrzymywaniem istnienia wszechświata. Kryszna jest tam, gdzie mieszka Dharma. Dharma (Prawo) jest fundamentem, na którym opiera się wszechświat. Jednakże ustanowienie jej autorytetu na ziemi i uprawomocnienie wymaga interwencji Kryszny, który cyklicznie rodzi się na ziemi w śmiertelnej formie. Autorytet dharmy wykazuje bowiem naturalną tendencję do upadku w cyklu kolejnych eonów (Santi Parva, część 2, opow. 158). W rozmowie z braminem Utanką Kryszna w następujący sposób opisuje swoje powiązanie z Dharmą: „O Utanka, dowiedz się, że bóg Prawa, Dharma, jest moim najstarszym potomkiem zrodzonym z mojego umysłu, którego istotą jest współczucie dla wszystkich stworzeń. Przekształcając się ustawicznie, rodzę się z rozmaitego łona, aby z pomocą ludzi, którzy żyją aktualnie na ziemi lub opuścili już ten świat, utrzymać tego mojego syna w mocy. Zaiste, robię to w celu ustanowienia i ochrony prawości” (Aśwamedha Parva, opow. 256, p. 4). Jak już była o tym mowa, Dharma narodził się w śmiertelnej formie Widury w rezultacie swego postępowania. Postępowanie boga Dharmy jest więc poddawane krytyce i sprowadza na niego nieszczęścia. To z powodu bramińskiej krytyki musiał narodzić sie na ziemi w formie Widury. W księdze XIV Aśwamedha Parva (opow. 260) znajduje się inny zadziwiający epizod o pojawieniu się mangusty krytykującej Ofiarę Konia Króla Prawa (utożsamianego tutaj z samym Dharmą) wymagającą zabicia zarówno konia ofiarnego, jak i innych zwierząt ofiarowanych różnym bogom i stwierdzającej, że ofiarowanie garstki zmielonego jęczmienia przez prawego bramina przynosi większe zasługi niż Ofiara Konia. Jak się dowiadujemy, krytykującą ryt Króla Prawa mangustą jest faktycznie sam bóg Dharma, który zgodnie z życzeniem Ojców próbował uwolnić się od ich klątwy poprzez „mówienie bez szacunku” o nim samym. Ojcowie rzucili na niego klątwę, gdy próbując poddać testowi skłonność bramina Dżamadagni do wybuchania gniewem, sam przybrał formę gniewu i zepsuł mleko przeznaczone na dar dla Ojców. Innym zadziwiającym epizodem jest opowieść o kłamstwie syna boga Dharmy, Judhiszthiry, rzekomo niezdolnego do wypowiedzenia nieprawdy, będącym jedyną drogą prowadzącą do zabicia bramina Drony i pokonania Kaurawów (Drona Parva, opow. 88). Mahabharata zawiera również opowieści o bogu Dharmie, które nie wiążą się bezpośrednio z wątkiem dotyczącym pięciu Pandawów i ich konfliktu z Kaurawami. Należy do nich opowieść o narodzinach syna boga Dharmy Narajany (duszy wszechświata) w poczwórnej formie Narajany, Nary, Hari i Swayambhu (Santi Parva, część 3, opow. 188). Idea Narajany przewija się przez cały tekst Mahabharaty, pełniąc bardzo istotną rolę w ogólnej wizji teologiczno-filozoficznej. Narajana jest wychwalany w hymnie Jadżurwedy Narayana Sukta i innych pismach jako nienarodzony, wieczny, jako dusza i źródło wszechświata. Podobna wizja jest przedstawiona w opowieści 188 Santi Parvy. Choć Narajana narodził się na ziemi w swej śmiertelnej formie jako syn Dharmy, jego oryginalna natura pozostaje nieznana. Mędrzec Ekata wyjaśnia, że Narajana w swej pierwotnej naturze jest niewidzialny i widzą go jedynie mieszkańcy Białej Wyspy. Narada, pragnąc poznać pierwotną naturę Narajany, udaje się za radą Narajany w śmiertelnej formie ascety na Białą Wyspę, gdzie jednakże poznaje Narajanę jedynie w jego manifestacjach, a nie w jego własnej naturze (Santi Parva, opow. 189). Oryginalna natura boga Dharmy pozostaje również w Mahabharacie tajemnicą. Jest on jedynie znany w śmiertelnej formie Widury lub poprzez swoich synów, którymi był Król Prawa Judhiszthira i Narajana narodzony w poczwórnej formie ascetów Narajany i Nary oraz Hari (imię Kryszny i Wisznu) i Swayambhu (samo-stwarzający się Kryszna).
Dwaraka, Dwarka, Dwarawati: są nazwami zarówno współczesnego miasta w Indiach w stanie Gudżarat, leżącego na zachodnim wybrzeżu półwyspu Okhamandal, jak i legendarnego miasta-twierdzy, o którym mowa w Mahabharacie, zbudowanej na nadmorskiej skale, gdzie Kryszna przeniósł wszystkich mieszkańców dawnej stolicy kraju Jadawów Mathury, położonej w głębi lądu, aby obronić ich przed atakiem wroga, którym był król Dżarasamdha (księga I, Adi Parva, opow. 10 p. 6) i które ostatecznie po rzezi Jadawów w wyniku klątwy riszich zostało zalane przez wody oceanu (księga XVI, Mausala Parva, opow. 268). W rozmowie z Judhiszthirą Kryszna wyjaśnia, że przeznaczeniem Dżarasamdhy było bycie Indrą wśród królów. Nie kroczył on jednak drogą Prawości, lecz przemocy, zakuwając pokonanych królów w kajdany i wrzucając ich do jaskini z myślą, aby ofiarować ich wszystkich razem Śiwie, którego był wielbicielem i od którego uzyskał dar bycia nie do pokonania przy pomocy żadnej broni. Jego siłę wzmacniało jeszcze to, że miał pod swoją komendą dwóch braci Hamsę i Dibhakę, którzy otrzymali od bogów taki sam dar. Dżarasamdha zaczął napadać Jadawów (królestwo Śuraseny) i stolicę ich kraju Mathurę po śmierci Kansy, który pozbawił tronu króla Ugrasenę i został zabity przez Krysznę. Był nie tylko osobistym wrogiem i rywalem Kryszny, ale również mężem dwóch córek Kansy, które nakłaniały go do zemsty. Jego zwolennikiem był ponadto zacięty wróg Kryszny, król Sziśupala. Kryszna, nie znajdując wówczas sposobu na zabicie Dżarasamdhy, wycofał się ze znajdującej się w jego sąsiedztwie Mathury i ruszył na zachód, zabierając ze sobą cały majątek i wszystkich krewnych. Kryszna mówi: „Schroniliśmy się w zbudowanej przez nas fortecy Dwaraka u stóp góry Raiwataki, której pilnie strzegą wojownicy naszego rodu. W Dwarace, która jest fortecą nie do zdobycia także dla bogów, nawet kobiety potrafią walczyć. Żyjemy tam w stanie wielkiej szczęśliwości, gdyż nie zagraża nam żaden zewnętrzny wróg, choć ciągle pamiętamy o opuszczonej przez nas Mathurze” (księga II, Sabha Parva, opow. 12, p. 5). Wspomniana wyżej góra Raiwataka jest ważnym miejscem festiwali celebrowanych przez Jadawów (księga II, Sabha Parva, opow. p. 6). W księdze XVI, Mausala Parva, znajdujemy opis Dwaraki po wypełnieniu się klątwy braminów, że syn Kryszny, Samba, urodzi żelazny pocisk, który ostatecznie przyniesie Jadawom zagładę: „W tych przeraźliwych czasach wśród Wrisznich i Andhaków dominowała Nieprawość. Popełniali grzeszne czyny, nie odczuwając z tego powodu wstydu. Odnosili się z lekceważeniem do braminów, bogów i Ojców. Obrażali i poniżali nauczycieli i seniorów. Żony oszukiwały swych mężów, a mężowie żony. Tylko Balarama i Kryszna postępowali odmiennie. Choć obywatele usiłowali zapobiec zbliżającej się katastrofie, przestrzegając królewskiego zakazu produkcji alkoholu, Czas przybrawszy formę Śmierci codziennie wędrował po ich domach. Wyglądał jak człowiek o przeraźliwej i dzikiej naturze. Z łysą głową i o czarnej skórze był od czasu do czasu widziany przez Wrisznich, jak do nich zaglądał. Choć kierowali ku niemu tysiące strzał, żadna z nich nie zdołała go przebić, gdyż był on nikim innym, jak samym Niszczycielem wszystkich żywych istot” (opow. 266, p. 4). Znajdujemy tam również opis Dwaraki po rzezi wojowników Jadawów: „Widok Dwaraki bez mężczyzn z szesnastoma tysiącami kobiet będących żonami Kryszny, które sama wyglądała jak wdowa, która straciła męża, zrobił na Ardżunie przygnębiające wrażenie. Kobiety te mające przedtem Pana wszechświata za obrońcę, były teraz bezbronne i bez ochrony. Zobaczywszy Ardżunę przybywającego im na ratunek, zaczęły głośno się użalać. Ardżuna, patrząc na ten tłum wdów i ich nieletnich synów, nie potrafił powstrzymać łez. Dwaraka, która była dawniej jak rzeka mająca Jadawów za swe wody, dźwięk muzycznych instrumentów i stukot kół rydwanów za fale, rumaki za ryby, rydwany za tratwy, pałace i place zgromadzeń za jeziora, klejnoty i drogocenne kamienie za wyspy, mury obronne za zdobiące ją girlandy, drogi za podwodne nurty, a Balaramę i Krysznę za zamieszkujące ją dwa potężne krokodyle, ta wspaniała ongiś rzeka wydała się obecnie Ardżunie przeraźliwą Waitarani płynącą przez królestwo boga umarłych, Jamy. Zaiste, ten syn Indry o wielkiej inteligencji patrzył ze zgrozą na to, jak to wspaniałe miasto po utracie wszystkich swoich herosów, odarte z piękna i posępne przybrało wygląd kwiatu lotosu w zimowym sezonie. Wstrząśnięty tym żałosnym widokiem, upadł na ziemię z oczami pełnymi łez, tracąc zmysły” (opow. 268, p. 1). .Gdy Ardżuna po wykonaniu rytów pogrzebowych na rzecz Jadawów wyprowadza kobiety i starców oraz wszystkich innych pozostających przy życiu z Dwaraki, Dwarakę zalewają wody oceanu: „I gdy procesja ta opuściła Dwarakę, ocean, ten Pan wód i siedziba rekinów i krokodyli, zalał swymi potężnymi wodami to miasto tak niedawno jeszcze tętniące życiem i wciąż pełne bogactwa. Patrząc na ogromne fale oceanu pochłaniające ich miasto, opuszczający Dwarakę mieszkańcy przyspieszyli kroku. Jak tylko jakaś część ziemi pozostała sucha, ocean natychmiast zalewał ją wodami. Widok ten wywoływał w uchodźcach pobożne zdumienie. Idąc coraz szybciej, szeptali: Jakże zdumiewający jest bieg losu ” (opow. 268, p. 5). Według niektórych starożytnych tekstów (Purany i Itihasy) Dwaraka zwana również Kuśasthali była stolicą królestwa o nazwie Anarta, które zostało założone w wedyjskich czasach przez wnuka Waiwaswata Manu o imieniu Anarta. Jego ojcem był Śarjati, jeden z dziewięciu synów Manu. Kuśasthali była wyspą, gdzie znajdował się ongiś starożytny fort zbudowany przez syna króla Anarty o imieniu Rewata. Wyspa ta została zalana przez ocean, lecz po upływie pewnego czasu wynurzyła się ponownie i została porośnięta przez gęsty las. W jaki sposób Kryszna zdobył prawo do Kuśasthali nie jest jasne. Niektórzy twierdzą, że otrzymał ją w darze. Kuśasthali jest uważana za starożytną nazwą Dwaraki lokowanej dziś na wyspie Bet Dwaraka, choć nieograniczającej się do tej wyspy. Królestwo Anarta i Kuśasthali są również wymieniane w Mahabharacie jako miejsca odwiedzane przez Pandawów i ich synów. Nie ma zgodności co do tego, czy legendarna Dwaraka, o której mowa w Mahabharacie, znajdowała się dokładnie w tym samym miejscu, co współczesne miasto o tej samej nazwie. Historyczna Dwaraka położona na zachodnim wybrzeżu półwyspu Okhamandal nad morzem Arabskim była pierwszą znaną stolicą Gudżaratu założoną przez ludność wedyjską w okresie puranowym (500 p.n.e. - 500 n.e.). Istniejące tam świątynie wskazują na swe odległe początki. I tak np., twierdzi się, że poświęcona Krysznie świątynia Dwarakadhish została po raz pierwszy zbudowana w tym miejscu 2500 lat temu. Dane archeologiczne zbierane w latach sześćdziesiątych zarówno na lądzie jak i na wybrzeżu ujawniły szereg artefaktów sugeujących odległe zasiedlenie tego terenu. Odkryto również istnienie zatopionych osad ludzkich otoczonych murami obronnymi oraz bastiony fortu, których wiek określono na tzw. środkowy okres królestw Indii (od 200 p.n.e. do 1200 n.e.). W niewielkiej odległości od Dwaraki u ujścia zatoki Kuś (Kusz) znajduje się wyspa Bet Dwaraka, której historia sięga jeszcze dalej w przeszłość. W badaniach archeologicznych prowadzonych w latach osiemdziesiątych odkryto tam zatopiony mur ochronny o długości 580 metrów, datowany na okres wczesno-wedyjski (około 1500 rok p.n.e.) oraz artefakty takie jak pieczęć typową dla późnego okresu cywilizacji Indusu (okres Harappański), słój z inskrypcją i formą kotlarza, a także miedziany haczyk na ryby, których pochodzenie określono na szesnasty wiek przed naszą erą stosując metodę termoluminscenncyjną Wyspa ta jest odwiedzana przez liczne pielgrzymki i jest uważana za miejsce, gdzie Kryszna miał swój pałac.
dynastia księżycowa: legendarna królewska dynastia zapoczątkowana przez syna mędrca Atri, Somę, od której potomków wywodzi się różne klany zamieszkujące warśę Bharata (Indie) w okresie opisywanym przez Mahabharatę. Ogólny opis drzewa genealogicznego tej dynastii, poczynając od Somy i kończąc na królu Bharacie, został zawarty w księdze I Adi Parva, opow. 2. Różne szczegółowe opowieści dotyczące poszczególnych królów tej dynastii znajdują się dalej w różnych miejscach tekstu Mahabharaty. Za praojca różnych rodów zamieszkujących Indie uważa się króla Jajati, który miał dwie zony: Dewajani, córkę bramina Śukry, nauczyciela demonów oraz Śarmisthę, córkę króla demonów. Dewajani chciała poślubić bramina, lecz została żoną króla z powodu klątwy bramina Kaći. Król Jajati miał pięciu synów. Jadu, Turwasu, Druhju, Anu i Puru. Dwaj pierwsi byli synami Dewajani, a trzej pozostali Śarmisthy. Dewajani i Śarmistha były przyjaciółkami i rywalkami o miłość Jajatiego. W wyniku ich rywalizacji Jajati został przeklęty przez bramina Śukrę natychmiastową utratą swej młodości. Gdy klątwa spełniła się, Jajati poprosił swych synów o oddanie mu na określony czas swej młodości. Na jego prośbę odpowiedział jedynie jego najmłodszy syn Puru, którego Jajati w nagrodę uczynił następcą tronu, przeklinając równocześnie starszych synów. Na najstarszego syna Jadu rzucił klątwę, że jego potomkowie nie zdołają utrzymać jego królewskiej dynastii w istnieniu, na Tarwasu że jego potomkowie wyginą, na Druhju, że jego marzenie o uzyskaniu przez jego synów tytułu zachodnich władców nigdy się nie spełni, a na Anu, że jego potomkowie staną się barbarzyńcami. Jadu został protoplastą Jadawów, Druhju Bhodżów, Anu plemion nie wedyjskich, a wybrany przez ojca na następcę tronu Puru rodu Bharatów i dynastii Kuru.

J

Jadu i Puru: najstarszy i najmłodszy syn króla Jajati. Jadu zapoczątkował ród Jadawów, w którym narodził sie Kryszna. Puru był dziadkiem sławnego króla Bharata, od którego imienia wywodzi się nazwa klanu, do którego należeli Pandawowie i Kaurawowie, których konflikt stanowi treść głównego wątku Mahabharaty. Jadu i Puru są uważani za praojców wielu generacji klanów, plemion i rodów królewskich zamieszkujących w prehistorycznych czasach ziemię między Indusem i Gangesem. W konflikt Pandawów z Kaurawami zaangażowana jest późna generacja Jadawów i Bharatów czasowo odległa od swych praojców, należąca ciągle do prehistorii.
Jadawowie: potomkowie najstarszego syna Jajatiego Jadu; wśród wyróżnia się cztery klany: Abhira, Andhaka, Satwatasowie i Wriszni. W konflikt Pandawów z Kaurawami zaangażowana jest późna generacja Jadawów czasowo odległa od swych praojców. Współcześni konfliktowi Jadawowie zamieszkują najpierw w królestwie Mathury, a następnie w Dwarace. Nie ma jasności, co do tego jaki charakter miał system władzy w Maturze, gdzie władza zdaje się być dzielona wśród dwóch gałęzi Jadawów Jedną reprezentuje Śura, ojciec Wasudewy i Kunti, który był zdobywcą królestwa Mathury, lecz był nazywany naczelnikiem lub wodzem Wrisznich, a nie królem. Drugą reprezentuje Ugrasena z dynastii Bhodżów, syn Ahuki, który został królem Mathury na mocy zrzeczenia się tego tytułu przez syna Śury, Wasudewę, który zajął się hodowlą krów. Córka Dewaka, brata Ugraseny, Dewaki, była matką Kryszny i żoną Wasudewy, który był ojcem Kryszny. Kryszna urodził się w szczególnych okolicznościach, gdy jedyny syn Ugraseny, Kansa, pozbawił go siłą władzy i sam zasiadł na tronie. W tym samym czasie podczas ślubu Wasudewy z Dewaki, Kansa usłyszał proroctwo, że ósmy syn Wasudewy pozbawi go tronu. Kansa, chcąc temu zapobiec, zamknął Wasudewę z Dewaki w więzieniu, aby móc zabić ich ósmego syna, gdy się urodzi. Ósmym synem był Kryszna uratowany w cudowny sposób. który po osiągnięciu odpowiedniego wieku zabija Kansę i oddaje tron Ugrasenie. Generacja Jadawów zaangażowana w konflikt Pandawów z Kaurawami była ostatnią generacją mającą Jadu za swojego praojca. Po upływie trzydziestu sześciu lat od zakończenia wojny uległa zagładzie w wyniku rzezi będącej rezultatem klątwy, którą bramini rzucili na herosów Jadawów za potraktowanie ich z brakiem należnego szacunku. Nad Jadawami ciążyła również klątwa ich praojca, króla Jajati, który zapowiedział, że ich królewska dynastia wyginie. Gdy Jadu błagał ojca aby wycofał klątwę, Jajati się nie zgodził, lecz zapowiedział, że zdobędą sławę, bo w ich rodzie narodzi się Kryszna. Zapowiedź ojca spełniła się, Kryszna narodził się wśród Jadawów i sam przeklęty przez Gandhari, że doprowadzi do zniszczenia swego rodu, przyniósł im zagładę, godząc się na to, aby wyrok losu się wypełnił.
Jama: bóg umarłych, król zmarłych przodków i ostateczny sędzia w sprawie losu dusz po śmierci; jest bogiem wedyjskim, do którego odnoszą się bezpośrednio hymny X, XIV, CXXXV Rigwedy i którego imię pojawia się w wielu innych hymnach. W sanskrycie jama (yama) znaczy bliźniak, tworzący parę. Jama faktycznie ma siostrę bliźniaczkę, Jami. Jak się dowiadujemy z hymnu X Rigwedy, który jest konwersacją między nimi, ich ojcem jest bóg słońca Surja. Są pierwszymi śmiertelnikami we wszechświecie wypełnionym już bogami i innymi istnieniami. Jami próbuje skłonić brata bliźniaka do kazirodczego związku celem posiadania potomstwa i zapewnienia kontynuacji ich rodowi, co jest nakazem bogów prokreacji. Jama jednakże odrzuca jej erotyczne nagabywanie, powołując się na istniejący już wówczas zakaz kazirodztwa. W tym istotnym punkcie hinduizm różni się od wielu innych mitologii, gdzie pierwotne kazirodztwo odgrywa istotną role w rozwoju rasy ludzkiej. Pierwszy śmiertelnik nie zostaje przodkiem rasy ludzkiej, lecz ostatecznie staje się bogiem umarłych, a jego siostra Jami rodzi się jako święta rzeka Jamuna. Za protoplastę rodu ludzkiego uważa się Manu. Tak zwany ósmy Manu o imieniu Sawarni Manu, którego ojcem był bóg słońca Surja, a matką jego druga żona Czhaja był młodszym bratem Jamy. Hymn XIV Rigwedy wychwala Jamę jako króla świata umarłych, który ukazuje ludziom ścieżkę, którą podążali ich starożytni Ojcowie i dostarcza miejsca duszom umarłych, poddając sądowi ich uczynki. Przybywający do królestwa Jamy zmarli są tam prowadzeni i strzeżeni przez dwa czterookie psy, Śjamę i Śabalę, które są dziećmi suki Saramy. Hymn CXXXV Rigwedy wychwala z kolei królestwo Jamy. W późniejszych pismach Jama jest opisywany nie tylko jako król zmarłych przodków, ale również jako sprawiedliwy sędzia. (Dharmaradża), który waży dobre i złe uczynki zmarłych i określa karę. W swych wizerunkach jest przedstawiany jako majestatyczny w wyglądzie, zielony lub czarny, z czerwonymi oczami i w czerwonych szatach. Nosi pętlę i maczugę, którą zdobi czaszka i jeździ na bawołach. Jego dwa czterookie psy strzegą wejścia do jego królestwa, a wrona i gołąb działają jako jego posłańcy. W Puranach (Markandeya Purana) Jama jest przedstawiany jako ofiara klątwy, którą jego ojciec Surja rzuca na jego ciężarną matkę Sandżanę, córkę boskiego architekta Wiśwakarmana oraz klątwy, którą rzuca na niego jego rzekoma matka Czhaja. W rezultacie tych klątw zdobywa swoją pozycję Dharmaradży. Zgodnie z tą opowieścią Sandżana, żona Surji, nie mogła znieść blasku jego promieni i gdy była w ciąży z bliźniętami Jamą i Jami, zamknęła oczy na jego widok, drżąc ze strachu. Rozgniewany tym Surja rzucił klątwę na jej nienarodzone jeszcze dzieci, mówiąc: „O żono, ponieważ zamknęłaś oczy, gdy na ciebie spojrzałem, twój syn Jama będzie niszczycielem żywych istot i ponieważ drżysz ze strachu na mój widok, twoja córka Jami stanie się kapryśną rzeką Jamuną”. Sandżana po urodzeniu bliźniaków nadal nie mogła znieść blasku swego męża i uciekła przed nim na ziemię, wysyłając do Surji swój cień o imieniu Czhaja w zastępstwie. Surja nie zauważył różnicy i miał z Czhają syna Manu, którego Czhaja faworyzowała, traktując go lepiej niż dzieci Sandżany. Pewnego dnia rozgniewany tym Jama podniósł stopę (nogę), zamierzając ją kopnąć, lecz owładnięty nagle przez litość nie zrealizował swego zamiaru. Jednakże Czhaja, rozpoznając jego zamiar, rzuciła na niego klątwę, mówiąc z gniewem: „O Jama, z powodu braku szacunku do żony twego ojca, który ukazałeś swym czynem, niech twoją stopę jedzą robaki i niech zawsze sączy się z niej krew i ropa!” Surja, nie mogąc uwierzyć w to, aby prawdziwa matka mogła rzucić na swego syna taką klątwę, udał się na ziemię w poszukiwaniu Sandżany, która zgodziła się powrócić pod warunkiem, ze jej ojciec Wiśwakarman osłabi siłę słonecznego blasku. Gdy tak się stało, Sandżana powróciła do pałacu boga słońca, który od tego czasu żył z dwiema żonami, traktując równo wszystkich swych synów i przydzielając im ich obowiązki. Ponieważ Jama wyróżniał się wielką prawością, Surja uwolnił go od klątwy mówiąc: „Niech wszystkie robaki zjadające ciało na twoich nogach, spadną na ziemię” i dał mu rolę boga (sędziego) umarłych. Matsya Purana zawiera inną wersję tego wydarzenia. W tej wersji Jama, syn pierwszej żony Surji, jest rozgniewany z powodu tego, że druga żona Surji, Czhaja, faworyzuje swojego syna Manu i z tego powodu próbuje kopnąć Czhaję, unosząc swą stopę. Przeklęty przez Czhaję skarży się swemu ojcu, że został niesłusznie przez nią ukarany, gdyż „unoszenie stopy” jest jego dziecinnym nawykiem i skoro nie został przez Czhaję rozpoznany, nie może ona być jego prawdziwą matką. Surja odpowiedział synowi: „O synu, nie mogę nic zrobić w tej sprawie. Osoba musi niekiedy cierpieć z powodu własnej głupoty, lub mówiąc inaczej musi skonsumować owoce swoich przeszłych działań. Zasada ta dotyczy nawet samego Śiwy. Cóż więc mówić o innych? Dam ci jednak koguta albo pawia, który zje wszystkie robaki z twojej stopy, pozostawiając jednak ropę i krew”. Pouczony w ten sposób przez ojca Jama uwalnił się od przywiązania do tego świata i oddał się praktykowaniu umartwień przez dwadzieścia tysięcy lat, czcząc Śiwę, który będąc z niego zadowolony dał mu dar bycia strażnikiem południa (regionu śmierci) i sędzią Prawości (dharmy) i Nieprawości (adharmy) przybywających do świata umarłych dusz. Mahabharata zawiera również opowieści o przywróceniu zmarłemu życia przez Jamę. Choć ogólnie przywrócenie zmarłego do życia uważa się za niemożliwe, gdyż każdy musi spożyć konsekwencje swych uczynków w kolejnym życiu, to jednak znajdujemy wyjątki od tej zasady. Należy do nich słynna opowieść o Sawitri i jej mężu Satjawacie (Vana Parva, opow. 36). Sawitri ratuje swego męża z pętli Jamy, zadowalając boga umarłych swoją prawością. Opowieść ta ilustruje potęgę oddanej swemu mężowi żony. Również bramin Ruru, syn Pramatiego (Adi Parva, opow. 1, p. 6) otrzymuje od Jamy dar przywrócenia do życia jego żony Pramadwary, ale za cenę połowy swojego życia. Jak się dowiadujemy w innym miejscu, Jama był również skłony do przywrócenia życia komuś, kto umiera tak młodo, że nie zdołał jeszcze zgromadzić żadnych zasług swymi uczynkami.

K

Kritawarman: wojownik Jadawów z klanu Andhaków, syn Hṛidiki, jeden z dowódców armii królestwa Dwaraki zwanej Narajani Sena opisywanej jako najpotężniejsza armie wszechczasów, której naczelnym wodzem był Kryszna. Walczył po stronie Kaurawów, pozostając lojalny wobec armii Dwaraki, którą Kryszna oddał do dyspozycji Durjodhanie, pozostając samemu po stronie Pandawów jako woźnica Ardżuny (Mahabharata, księga V Udyoga Parva, opow. 45, p. 5). Jego parą i opozycją jest Satjaki, jeden z dowódców armii Kryszny, który walczył po stronie Pandawów, ceniąc sobie bardziej więzy z Kryszną, którego był wielbicielem i ze swoim nauczycielem Ardżuną oraz przekonanie o słuszności roszczeń Pandawów niż lojalność wobec armii Dwaraki. Zarówno Satjaki jaki Kritawarman byli wielkimi wojownikami i postępując zgodnie z dharmą wojownika walczyli na rzecz zwycięstwa swej strony, nie zważając na to, że zabijają swych krewnych, którzy znajdowali się po przeciwnej stronie. Kritawarman brał również udział w czynach Kaurawów, które były niezgodne z zasadami prawości. I tak na przykład zaangażował się w zabójstwo walczącego samotnie Abhimanju przez grupę sześciu wojowników (Mahabharata, księga VII Drona Parva, opow. 79, p. 6).i nie protestował, gdy Aśwatthaman proponuje zabicie synów Pandawów i innych pozostających przy życiu wojowników Pandawów podczas snu (Mahabharata, księga X, Sauptika Parva, opow. 104, p. 1-2). Zarówno Satjaki jak i Kritawarman należeli do tych nielicznych wojowników, którzy przeżyli wojnę i po jej zakończeniu powrócili do Dwaraki, królestwa Jadawów. Ostatecznie ich kłótnia i krytykowanie się nawzajem za popełnione podczas wojny grzechy prowokuje rzeź Jadawów, która była wypełnieniem się bramińskiej klątwy, że Jadawowie zniszczą się przy pomocy żelaznego pocisku, który urodzi syn Kryszny, Samba (Mahabharata, księga XVI, Mausala Parva, opow. 266).
królestwo Kuru: pierwsze udokumentowane państwo w historii Indii. Głównym źródłem wiedzy na temat Kuru są Wedy. Wiedzę tę potwierdzają dane archeologiczne z okresu tzw. kultury szarej ceramiki (Painted Grey Ware Culture). Królestwo Kuru powstało w wyniku zjednoczenia wedyjskich plemion Indo-Ariów zamieszkałych na terenie należącym obecnie do północnych Indii. Uformowanie się królestwa miało miejsce w epoce żelaza w tzw. środkowym okresie kształtowani się Wed, który umiejscawia się w okresie 1200-900 p.n.e. Podczas jego istnienia wprowadzono wiele zmian w rytach i religii uformowanej we wcześniejszym okresie wedyjskim. W czasie rządów Parikszita i Dźanamedźaji królestwo Kuru było dominującym centrum kulturowym. Jego znaczenie podupadło w okresie późno-wedyjskim (900-300 p.n.e.), a w tzw. okresie Mahadżanapa (piątym wieku p.n.e,) prawie całkowicie straciło na znaczeniu. Tradycja, religia, filozofia i prahistoria Kuru zostały spisane w formie Mahabharaty.
Kuru: imię króla, jednego z przodków Pandawów i Kaurawów (Bharatów), nazwa królewskiej dynastii władającej królestwem Kuru oraz nazwa królestwa Bharatów uformowanego po wielkiej bitwie Bharatów, uważane za pierwsze udokumentowane państwo w historii Indii.
Kurukszetra: jest zarówno współczesnym miastem w Indiach w stanie Haryana, jak i legendarnym Polem Kuru zwanym również Dharmakszetrą (Polem Prawości), które król Kuru z dynastii Bharatów wyznaczył na ofiarę i oczyszczenie się z grzechów, oraz legendarnym miejscem, gdzie toczyła się bitwa Pandawów z Kaurawami opisana w Mahabharacie i gdzie Kryszna nauczał Ardżunę ścieżki Prawości w rozmowie znanej jako Bhagavad Gita. Pole Kuru jest widziane w Mahabharacie jako najświętsze miejsce we wszystkich trzech światach, i jest nazywane ołtarzem dziadka wszechświata Brahmy i bramą do nieba (księga III, Vana Parva, opow. 24, p. 8). Miejsce to (ta ziemia) jest tak święte, że „nawet kurz wywiewany stąd przez wiatr prowadzi tych, co czynią zło ku wyższym światom, a od grzechów uwalnia się już nawet ten, kto zaledwie wyraża swe życzenie, aby tam się udać”. Jego położenie określa się przez odniesienie do dwóch mitycznych rzek lub do mitycznych miejsc pielgrzymek. Opisuje się je jako leżące między rzekami Saraswati i Drszadwati, których bieg jest obecnie jedynie przedmiotem hipotez, oraz między świętymi brodami Tarantuką i Arantuką oraz jeziorami Ramą i Makakruką. Kurukszetra (Pole Kuru) wywodzi swą nazwę od imienia wielkiego króla Bharatów, Kuru, do którego należała ongiś ta ziemia i którą on uprawiał przez długi czas. Zgodnie z tekstem Mahabharaty miejsce to stało się najświętsze na całej ziemi dzięki darowi, który król Kuru otrzymał w zamierzchłych czasach od Indry (księga IX, Śalja Parva, opow. 101, p. 16). Król Kuru po osiedleniu się na tej ziemi uporczywie ją uprawiał, co zaniepokoiło Indrę, który ukazał się przed nim i zapytał go o cel, jaki chce w ten sposób osiągnąć. Kuru odpowiedział: „O Indra, niech wszyscy ci, którzy umrą na tej równinie, udadzą się do regionów szczęśliwego żywota oczyszczeni z grzechów”. Swymi słowami wywołał śmiech Indry, który, kpiąc sobie z jego słów, powrócił do nieba. Reakcja Indry nie zrobiła na Kuru żadnego wrażenia i dalej robił swoje. Indra, widząc jego upór, pojawiał się przed nim wielokrotnie i otrzymując od niego zawsze taką samą odpowiedź, wykpiwał ją. W końcu, widząc, że król Kuru nie zaprzestaje uprawiania tej ziemi, zwołał wszystkich niebian i poinformował ich o jego celu. Rzekli: „O Indra, zatrzymaj tego królewskiego mędrca w jego działaniu, oferując mu jakiś dar. Jeżeli bowiem zrealizuje swój cel i ludzie będą udawać się do nieba wyłącznie dlatego, że tam umarli bez uczczenia nas ofiarą, samo nasze istnienie, zależne od ofiary, będzie zagrożone”. Indra upominany w ten sposób przez bogów stanął ponownie przed królem Kuru i rzekł: „O królu, zaprzestań uprawiania tej ziemi. W zamian obiecuję ci, że wszyscy ci, którzy polegną na tych polach w walce, ofiarując nam swe życie lub opuszczą ciało, praktykując ascezę, udadzą się wprost do nieba”. Gdy król Kuru zaakceptował ten dar, Indra z uradowanym sercem powrócił do nieba, gdzie wszyscy bogowie z Brahmą na czele, jak i wszyscy niebiańscy mędrcy potwierdzili jego dar. Słowa Indry zaaprobowali również Wisznu oraz Śiwa i w ten sposób Pole Kuru (Kurukszetra), mające być polem uprawnym, stało się głównym ołtarzem ofiarnym Brahmy i bramą do nieba. Jest miejscem ofiary dla królów, bogów oraz riszich i jest gęsto wypełnione ołtarzami ofiarnymi. Na tej świętej ziemi toczyła się bitwa Pandawów z Kaurawami widziana jako wielki rytuał ofiarny oczyszczający świat z Nieprawości i stąd wszyscy polegli bez względu na to, po której walczyli stronie, udali się do nieba. To dzięki ofierze tych, którzy tu polegli, walcząc z bronią w ręku i dzięki riszim praktykującym ascezę ziemia Kuru stała się najświętszym miejscem we wszechświecie mającym moc oczyszczania z grzechów. Sam Indra wychwalał Kurukszetrę mówiąc: „Nawet kurz unoszony przez wiatr z Pola Kuru oczyści z grzechów najgorszego niegodziwca, otwierając przed nim drogę do nieba”. Zarówno w Mahabharacie, jak i w innych starożytnych tekstach Hinduizmu znajdujemy również inne wyjaśnienia świętości Pola Kuru. W Mahabharacie stwierdza się na przykład, że jest to rezultatem zarządzenia Dakszy: „Tutaj przychodzą tysiącami ludzie, którzy chcą umrzeć, gdyż dawno temu Daksza podczas składanej przez siebie ofiary zarządził, że śmiertelnicy, którzy tu przybędą, aby się umartwiać, udadzą się stąd wprost do nieba” (Mahabharata, księga III, Vana Parva, opow. 24, p. 8). Wamana Purana stwierdza z kolei, że król Kuru osiedlił się na tej ziemi z zamiarem ustanowienia tam autorytetu Prawości i praktykowania ośmiu cnót, którymi są: wyrzeczenie, prawdomówność, dobroczynność, wybaczenie, współczucie, czystość, ofiara i brahmacarja. Wisznu, gdy się o tym dowiedział, udzielił mu swego błogosławieństwa i uhonorował go darem, że Pole Kuru będzie święte i że każdy, kto tam umrze, uda się wprost do nieba. Współczesna Kurukszetra jest nazwą miasta, a nie regionu, jak to określały starożytne teksty. We współczesnym języku region ten jest lokowany w środkowej i zachodniej części stanu Haryana i południowej części Pendżabu. Współczesna Zarówno samo miasto, jak i okolice są ciągle celem pielgrzymek. Znajdują się tu różne starożytne święte brody, jak hipotetyczne miejsca upamiętniające wydarzenia podczas wojny Pandawów z Kaurawami, jak na przykład to, gdzie odbyła się rozmowa Kryszny z Ardżuną przedstawiona w Bhagavad Gicie lub gdzie Ardżuna przeszył ziemię swą strzałą, aby zaspokoić pragnienie Bhiszmy leżącego na łożu ze strzał.

M

Madajanti: żona króla Saudasa (Kalmasapady), który w rezultacie klątwy mędrca Wiśwamitry stał się rakszasą-ludożercą.
Manu (istota myśląca,): archetypowy człowiek i protoplasta ludzkości. Ludzie są potomkami Manu. W sanskrycie manava znaczy „człowiek”, „ród ludzki”, „potomkowie Manu”, „dzieci Manu”. W Rigwedzie Manu jest opisywany jako przodek pięciu rodów: Anu, Druhju, Jadu, Turwasza, i Puru; tych, którzy nie pochodzą z tych rodów, nie zalicza się do „dziećmi Manu” (manawa). W późniejszych pismach (Puranach) określenie Manu jest traktowane nie tylko jako imię określonej osoby, lecz gównie jako nazwa okresu czasu i tytuł używany w odniesieniu do czternastu królewskich dynastii rodzących się kolejno na nowo podczas nowej kalpy (dnia Brahamy), gdy uległy zniszczeniu wszechświat rodzi sie na nowo. Każda kalpa dzieli się na czternaście okresów wyróżnianych według czternastu kolejnych wcieleń Manu (manwantar) o szczególnym imieniu. Poszczególne wcielania Manu stały się więc specyficznie indyjską miarą czasu liczonego od początku stwarzania. Szczegółowy opis wszystkich przeszłych, obecnych i przyszłych. Manu obecnej kalpy znajduje się w Bhagawata Purana, Canto 8. Obecna kalpa nosi nazwę Waraha Kalpa od imienia awatary Wisznu w formie dzika Warahy, który wyłowił tonącą ziemię z wód kosmicznego oceanu, umożliwiając pierwszemu Manu zaludnienie jej po raz pierwszy. Pierwszym Manu i archetypowym człowiekiem był syn Brahmy, Swajambhuwa Manu, który wypłynął z jego umysłu na samym początku stwarzania (tj. na początku nowej kalpy) w momencie, gdy zmęczony stwarzaniem Brahma postanowił odpocząć. Jego żoną była Śatarupa, pierwsza kobieta stworzona przez Brahmę w celu prokreacji i kontynuowania stwarzania. Jak to stwierdzają Purany (Brahma Purana), Brahma zauroczony jej widokiem śledził ją wzrokiem we wszystkich kierunkach i stąd uzyskał aż cztery głowy skierowane w czterech kierunkach, a gdy Śatarupa, chcąc uniknąć jego wzroku, przeskoczyła ponad jego czterema głowami, wyrosła mu ponad nimi piąta głowę, którą uciął Śiwa. Po stworzeniu Swajambhuwa Manu i jego żony Śatarupy Brahma wysłał ich na ziemię z nakazem zaludnienia jej dzięki prokreacji i ustanowienia tam swego panowania. Ziemia jednakże leżała wówczas na dnie kosmicznego oceanu zatopiona tam przez demona Hiranjakszę. Na jej ratunek przybył wówczas Wisznu i przybrawszy formę dzika Warahy, zabił demona i wydobył ziemię z wód unosząc ja na swych kłach. Swajambhuwa Manu miał trzy córki i dwóch synów o imionach Prijawrat i Uttampad. Jego córka Devahuti była żoną mędrca Kardamy i miała dziewięć córek oraz jednego syna, mędrca Kapilę. Prasuti miała kilka córek, a Akruti miała jedną córkę i jednego syna o imieniu Jadżna (ofiara). Mędrzec Kapila i Jadżna są uważani za inkarnacje Wisznu. Bhagavata Purana wspomina o Jadżna-szwarze (Panu Ofiary), gdzie Wisznu jest widziany w omawianym okresie istnienia wszechświata jako ucieleśnienie rytuału ofiarnego. On też otrzymuje pozycję Indry w istniejącym wówczas świecie bogów. Prijawrat był najstarszym synem Swajambhuwa Manu, który dzięki swemu potomstwu ustanowił panowanie swego rodu nad całym wszechświatem należącym do stworzonych istot. Miał on dziesięciu synów, z których trzech poświęciło się praktykom duchowym, a siedmiu zostało władcami siedmiu królestw zamieszkiwanych przez stworzone i stąd śmiertelne istoty. Jednym z tych królestw była ziemia zwana Dżamwudwipą. Jej władcą został jego syn o imieniu Agnidrha, który podzielił ziemię na dziewięć kontynentów, dając je we władanie swoim dziewięciu synom. Uttampad, drugi syn Swajambhuwa Manu, miał trzech synów, którzy wyróżniali się swoją prawością i którzy później urodzili się ponownie na ziemi jako Manu trzeciego, czwartego i piątego okresu. Jego czwarty syn o imieniu Dhruwa był wielkim wielbicielem Wisznu i stał się strażnikiem jedynego w tym okresie świata duchowego o nazwie Dhruwa Loka. Twierdzi się, że obecny wszechświat obecnej Waraha Kalpy znajduje się w okresie czasowym należącym do rządów siódmego Manu o imieniu Waiwaswat, syna Surji, który z pomocą Wisznu w formie ryby (Matsja) uratował Wedy i siedmiu mędrców z potopu z zadaniem ustanowienia na nowo wszechświata i zaludnienia ziemi. Jak stwierdza Mahabharata (Vana Parva, opow. 28, p. 6) Waiwaswat Manu jest protoplastą linii, z której narodzili się wszyscy żyjący obecnie na ziemi ludzie, określani stąd jako dzieci Manu (manavas).
Mathura: jest nazwą zarówno współczesnego miasta w Indiach, jak i stolicy starożytnego królestwa Śuraseny położnego nad brzegami Jamuny w regionie odpowiadającym dzisiejszemu regionowi Bradż (Wradż) w Uttar Pradesz i legendarnego miejsca narodzin Kryszny. Kryszna narodził się wśród Jadawów, władców Mathury. Jego ojcem był Wasudewa z klanu Wrisznich, syn Śury, a matką Dewaki, córka Dewaka, którego ojcem był Jadawa o imieniu Ahuka. Ugrasena i Kuntibhodża byli jego braćmi. Śura, który był synem króla o imieniu Kartawirja Ardżuna, był ich kuzynem i ponieważ Kuntibhodża był bezdzietny, Śura oddał mu swoją córkę Kunti na wychowanie. Kansa był synem Ugraseny i kuzynem Dewaki. Wzmianki o królestwie Śuraseny i jego stolicy Mathurze znajdujemy w wielu starożytnych tekstach hinduizmu. Jego istnienie odnotowują również starożytne pisma buddyzmu i dżinizmu pojawiające się masowo w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e., wymieniając je jako jedno z szesnastu potężnych królestw (Mahadżanapada), które istniały wówczas w północnej części subkontynentu indyjskiego (w tzw. krainie środka, Madhyadesa). Niektórzy twierdzą, że nazwa starożytnego królestwa Śuraseny wywodzi się od imienia Śury, ale nie ma zgody w tej sprawie. Wzmianka o założeniu królestwa ze stolicą w Mathurze i jego pierwszych królach pojawia się w najstarszym indyjskim eposie Ramajana. Zgodnie z tekstem królestwo Mathury zostało założone przez Śatrughnę z dynastii słonecznej, brata Ramy, w miejscu znajdującym na płaskowyżu Kalindi zwanym Madhuwana. Miejsce to zostało tak nazwane, ponieważ było siedzibą demona asury o imieniu Madhu. Madhu miał syna Lawanę, który szkodził bogom. Śatrughna zabił go i następnie założył w tym miejscu królestwo, które nazwał Mathurą i którym rządził. Po jego śmierci Mathurą rządzili jego dwaj synowie. Kiedy dynastia słoneczna wygasła, Mathura znalazła się pod rządami Jadawów, potomków Jadu, którzy dzielili się na cztery klany: Abhirów, Andhaków, Satwatasów i Wrisznich. Mahabharata mówi o podboju Mathury przez wodza Wrisznich, Śurę (Adi Parva, opow. 3, p. 6), w którego rodzinie narodził się Kryszna. Nie ma jasności, co do tego, jaki charakter miał system władzy w Mathurze. W Mahabharacie Śura jest określany jako wódz Wrisznich. Królem nazywany jest Ugrasena z królewskiej linii Bhodżów, który nie odziedziczył królestwa, lecz otrzymał je od syna Śury, Wasudewy, który po śmierci Śury zrzekł się prawa do tronu na jego rzecz, a sam zajął się hodowlą krów. Stąd społeczny status jego syna Kryszny był nieokreślony, co wykorzystuje wróg Kryszny Sziśupala, który podczas ofiary koronacyjnej Króla Prawa twierdził, że Kryszna nie zasługuje na bycie uznanym za najwspanialszego gościa, bo nie jest nawet królem (księga II, Sabha Parva, opow. 13. p. 3). Ugrasena miał jednego syna Kansę, który zamknął go więzieniu, pozbawiając go władzy i sam został królem. Według innych źródeł (Bhagavata Purana) Kansa nie był synem Ugraseny, lecz gandharwy o imieniu Dramila, który uwiódł jego żonę. Kansa był w również w konflikcie z Wasudewą od momentu, gdy podczas ślubu Wasudewy z Dewaki usłyszał proroctwo, że ósmy syn Wasudewy pozbawi go tronu. Chcąc temu zapobiec zamknął Wasudewę i Dewaki w więzieniu, czekając na narodziny ich ósmego syna, aby móc go zabić. Ósmym synem Wasudewy i Dewaki był Kryszna, który został uratowany w cudowny sposób i który po osiągnięciu dorosłości zabił Kansę i oddał ponownie tron Ugrasenie. Kansa miał dwie córki, które zostały żonami króla Magadhów Dżarasamdhy, wroga Kryszny. Król ten ze względu na dar otrzymany od bogów był nie do pokonania przy pomocy żadnej broni. Kryszna, chcąc obronić Jadawów przez jego napadami, wyprowadził ich z Mathury do miasta-twierdzy Dwaraki, gdzie ostatecznie w jakiś czas po zakończeniu wojny Pandawów z Kaurawami na polach Kurukszetry Jadawowie pozabijali się nawzajem, a Dwarakę pochłonęły wody oceanu (księga XVI, Mausala Parva). Nie ma zgody co do tego, czy legendarna Mathura znajdowała się dokładnie w tym samym miejscu co współczesne miasto o tej nazwie. Wykopaliska archeologiczne w Mathurze sugerują odległą historię miasta i ukazują stopniowy rozwój wioski w ważne miasto. Najwcześniejszy okres należał do tak zwanej kultury malowanej na szaro ceramiki (1100-500 p.n.e.), a następnie do kultury czrnych polerowanych naczyń (700-200 p.n.e.). Mathura zyskała swoje znaczenie jako centrum handlu ze względu na położenie, w którym północny szlak handlowy prowadzący przez równinę Gangesu spotykał się ze szlakami w kierunku Malwy (środkowe Indie) i w kierunku zachodniego wybrzeża. Mathura i okolice należą do świętych miejsc hinduizmu. Miasto Wrindawan leżące na obrzeżach Mathury w regionie Bradż, będące najświętszym miejscem wisznuizmu, jest widziane jako miejsce, gdzie Kryszna spędził większość swego dzieciństwa. Wrindawan i okolice są licznie odwiedzane przez wielbicieli Radhy i Kryszny uczestniczących w licznych odbywających się tam festiwalach.

N

nadi (kanał, strumień): termin używany w tradycyjnej indyjskiej medycynie do opisu sieci kanałów wewnątrz ciała subtelnego, przez które płynie energia; w ciele subtelnym istnieją trzy główne kanały wzdłuż kręgosłupa: ida po lewej stronie kręgosłupa, pingala po prawej stronie i suszumna wzdłuż kręgosłupa; łączą się one w specjalnych punktach nagromadzenia energii zwanych czakrami. Czakry są epicentrami i początkami tego przepływu energii.
Nilakantha: bramin, na którego komentarze dotyczące Mahabharaty powołuje się często Kisari Mohan Ganguli

P

pradhana: (najważniejsze, pierwsze, wybitne): główna przyczyna natury materialnej, twórcza zasada natury, korzeń natury i życia; pierwotna substancja, której przewodzi wieczny duch, z której wywodzi się ewolucja trzech jakości natury.
prana (oddech, siła życiowa): w najogólniejszym znaczeniu kosmiczna energia wchłaniana z zewnętrznego świata, która płynie w ciele licznymi kanałami zwanymi nadi, docierając do każdej komórki i rozprzestrzenia się wokół ciała. Według jogi prana jest tym, co łączy ciało, umysł i duszę, i co posiada wrodzoną inteligencję umożliwiającą jej kontrolowanie procesów podtrzymujących życie. Praną nazywa się również oddech rządzący przepływem energii w obszarze klatki piersiowej między krtanią a górną częścią przepony. Pięć oddechów zwanych ogólnie waju-praną (prana, apana, samana, udana i wjana) porusza się po ciele w górę, w dół i w poprzek. Joga zakłada, że istnieje powiązanie między ruchem waju-prany (oddechów) i prany (siły życiowej) i stąd praktykę kontrolowania oddechów zwaną pranajama uważa się za technikę kontrolowania prany. Przyjmuje, że po obu stronach kręgosłupa znajduje się energetyczny kanał nerwowy lub nadi: po lewej stronie ida nadi i po prawej stronie pingala nadi. Prana lub życiowa energia podróżuje w górę kanałem ida nadi i dzięki temu ruchowi w górę oddech jest automatycznie wciągany do płuc, a umysł kieruje się na zewnątrz do świata zmysłów. Następnie energia przepływa w dół kanałem pingala nadi i jest nazywana wówczas apaną. Ten ruch w dół towarzyszy wydechowi fizycznemu i wiąże się z odrzuceniem przez umysł świata zewnętrznego. Dzięki technikom pranajamy, osoba może zmienić kanał przepływu energii, kierując ją przez trzeci kanał znajdujący się między idą i pingalą, zwany suszumna. Kiedy poziom energii w suszumnie osiąga szczyt kręgosłupa i trafia do duchowego oka, czyli szóstej czakry, jogin widzi duszę.
pranajama: ćwiczenia oddechowe będące istotnym komponentem praktykowania jogi.
pratjahara: jogiczna praktyka kontrolowania zmysłów..
prawda (Prawda): jest rozumiana w Mahabharacie jako to, co jest samą esencją wszechświata i jedyną rzeczywistością; człowiek powinien dążyć do wiedzy i zrozumienia Prawdy. Takie rozumienie prawdy jest odmienne od użycia tego słowa w kulturze zachodniej, gdzie prawda jest widziana, jako zgodność zdań, twierdzeń, przekonań, myśli lub twierdzeń o świecie z faktami.

R

Raiwataka: festiwal, w czasie którego mieszkańcy Dwaraki oddawali cześć górze Raiwataka (Adi Parva, opow. 10, p.6).
rta-vrta: opozycja, gdzie rta (porządek, zasada, prawda) jest tym, co manifestuje się stanem komicznego porządku (ruchu, płynięcia, progresji) i symbolizuje kontynuację, podczas gdy vrta oznacza zablokowanie rty i groźbę zniszczenia wszechświata. Wszystko we wszechświecie ma właściwą dla siebie cechę, dzięki której rozwija się i żyje. Rta jest porządkiem lub obecną w naturze tendencją do utrzymywania równowagi w formie trwałych wzorów porządku. Rta jest pojęciem wedyjskim. Słowo to pojawia się w Rigwedzie więcej niż 400 razy i stąd jest uważane za pojęcie kluczowe. Rta manifestuje się jako odwieczny porządek moralny wyrażający się we właściwym postępowaniu wszystkich żywych istot, który leży u podstaw samego istnienia kosmosu i jest warunkiem koniecznym jego prawidłowego funkcjonowania. Wiara w odwieczny moralny porządek rządzący kosmosem jest cechą większości indyjskich systemów myślenia. Zgodnie z Rigwedą wszystko w kosmosie jest powiązane z tym odwiecznym moralnym porządkiem, czyli rtą. Zmienne zjawiska fizyczne, takie jak pory roku czy noc i dzień, pozostają w harmonii z rtą, gdy odpowiedni bogowie wykonują właściwe dla nich działania. Ryty ofiarne są tym, co utrzymuje ludzi w harmonii z rtą. Dzięki tej harmonii ryt ofiarny wykonywany przez ludzi przynosi pożądany skutek. Lejąc do ognia oczyszczone masło, zadowalają bogów, pozostając w harmonii z rtą, bowiem Agni będący ustami bogów i nosicielem ofiary jest widziany jako działający w zgodzie z rtą. Ta wyrażona w pojęciu rty wiara w istnienie porządku moralnego utrzymującego w harmonii kosmos znajduje później swój wyraz w pojęcie dharmy (prawości w postępowaniu, podążaniu ścieżką Prawdy lub inaczej ścieżką rty) oraz karmy (obowiązku skonsumowane w kolejnym życiu owoców działań wykonanych w przeszłym życiu). Zarówno dharma jak i karma, będąc kontrolowane i strzeżone przez bogów, są widziane jako nieodłączne cechy wszechświata (kosmosu), od których zależy utrzymanie kosmos w równowadze.

S

Santanaka (rozciąganie, rozkładanie): w tłumaczeniu z sanskrytu przez B. Debroy „coś, co się rozprzestrzenia i zostaje zachowane”; nazwa regionu należącego do boga Dharmy.
Satjaki: wojownik Jadawów z klanu Wrisznich, syn Sini, jeden z dowódców armii królestwa Dwaraki zwanej Narajani Sena lub armią Kryszny opisywanej jako najpotężniejsza armia wszechczasów, której naczelnym dowódcą był Kryszna. Satjaki walczył po stronie Pandawów pomimo tego, że Kryszna oddał swoją armię Durjodhanie, pozostając samemu po stronie Pandawów jako woźnica Ardżuny (Mahabharata, księga V Udyoga Parva, opow. 45, p. 5). Był wielbicielem Kryszny oraz uczniem Ardżuny i wierzył w słuszność roszczeń Pandawów, wyrzekając się w ten sposób swej lojalności w stosunku do armii Dwaraki. Przed wojną towarzyszył Krysznie, który udał się do stolicy Kuru jako rzecznik Pandawów nawołujący do pokoju, gdzie był świadkiem próby aresztowania Kryszny przez Durjodhanę, na którą Kryszna odpowiedział ukazując się obecnym w swej boskiej formie (Mahabharata, księga V, Udyoga Parva, opow. 57, p. 9). Satjaki po zerwaniu rozmów z Kaurawami i ogłoszeniu wojny dołączył razem ze swoją armię do Pandawów, stając się dowódcą jednej z ich siedmiu armii. Jego parą i przeciwieństwem jest Kritawarman, równie potężny wojownik Jadawów, który zachowując lojalność w stosunku do armii Dwaraki walczył po stronie Kaurawów. Satjaki i Kritawarman są herosami Jadawów, którzy stojąc po przeciwnej stronie musieli walczyć na polach Kurukszetry ze swoimi bliskimi krewnymi, tworząc w ten sposób mini kopię głównych adwersarzy tej braterskiej wojny, Pandawów i Kaurawów, bliskich kuzynów z rodu Kuru. Jak to zostało stwierdzone w Mahabharacie, wojownik kierujący się tradycją ma obowiązek walczenia po na rzecz tego, kto go pierwszy o to poprosił bez względu na swoje sympatie. Postępowanie zgodnie z dharmą wojownika podczas wojny jest widziane jako ważniejsze od wyboru strony, po której się walczy, będąc drogą prowadzącą do nieba. W ferworze walki zarówno Satjaki jaki i Kritawarman dokonują jednak wielu heroicznych czynów z myślą o zwycięstwie swojej strony, które nie były zgodne z zasadami prawości. Do największych grzechów Satjaki należało zabicie Bhuriśrawasa w momencie gdy pozostając na polu bitewnym uwolnił się od uczuć wrogości, zanurzając się głęboko w jodze (Mahabharata, księga VII, Drona Parva, opow. 85, p. 3). Kritawarman z kolei, walcząc po stronie Kaurawów, uczestniczył w ich czynach uchodzących za grzeszne. I tak na przykład wziął udział w zabójstwie walczącego samotnie Abhimanju, syna Ardżuny, przez grupę sześciu wojowników (Mahabharata, księga VII Drona Parva, opow. 79, p. 6) i nie protestował, gdy syn Drony, Aśwatthaman, proponuje zabicie synów Pandawów i innych pozostających przy życiu wojowników Pandawów podczas snu (Mahabharata, księga X, Sauptika Parva, opow. 104, p. 1-2). Po upływie trzydziestu sześciu lat od zakończenia wojny, gdy Satjaki i Kritawarman zamieszkują w Dwarace, grzechy te stają się iskrą, która rozpala konflikt wśród Jadawów prowadzący do ich zagłady. W czasach gdy prawość wśród Jadawów upadla i gdy Jadawowie za namową Kryszny udają się nad brzeg oceanu, pragnąc uniknąć skutków bramińskiej klątwy, Satjaki podczas pijackiego festiwalu krytykuje nieprawe postępowanie Kritawarmana podczas wojny, na co Kritawarman odpowiada krytyką czynów Satjaki. Gdy wrogość między nimi narasta, Satjaki, podążając za gniewnym wzrokiem Kryszny, ucina mu głowę. Widząc to, wszyscy Wriszni za wyjątkiem Pradjumny, syna Kryszny, jednoczą się wówczas przeciw Satjaki. Gdy tłum zabija zarówno Satjaki, jak i Pradjumnę, Kryszna rzuca w tłum Jadawów garścią trawy eraka, która staje się żelaznym pociskiem, zabijając wielu. Pozostali przy życiu naśladując Krysznę rzucają w sobie nawzajem trawą eraka, zabijając się wzajemnie. W ten sposób realizują się wszystkie klątwy zapowiadające zagładę Jadawów, bramińska klątwa że lekceważący braminów Jadawowie zginą od uderzenia żelaznego pocisku, który urodzi syn Kryszny, Samba, oraz klątwa królowej Gandhari stwierdzająca, że skoro Kryszna pomimo swej boskiej mocy nie zapobiegł braterskiej wojnie Pandawów z Kaurawami i dopuścił do śmierci wszystkich jej synów, przeto sam doprowadzi również do zniszczenia swego rodu. (Mahabharata, księga XVI, Mausala Parva, opow. 266).
Saudasa: król zwany również Kalmasapada, który w rezultacie klątwy mędrca Wiśwamitry stał się rakszasą-ludożercą.

U

udgatri: jeden z czterech kapłanów (hotri, adhwarju, udgatri, brahma) spełniających różne funkcje w rytach ofiarnych; jest znawcą Samawedy i razem z hotri nuci podczas ofiary mantry.
Utanka: bramin, którego powracający z Hastinapury do Dwaraki Kryszna spotka po drodze i który chce rzucić na Krysznę klątwę z racji tego, że nie zmusił Kaurawów do pokoju z Pandawami. Ostatecznie, gdy Kryszna tłumaczy mu swoje działanie jako tego, który rodzi się cyklicznie na ziemi w śmiertelnej formie celem utrzymania autorytetu boga Dharmy na ziemi, rezygnuje z klątwy. Bramin ten słynął ze swego przywiązania do swego nauczyciela Gautamy i jego historia w nieco odmiennej wersji była już opowiadana w tomie pierwszym Mahabharaty (Adi Parva, opow.1, p. 2).

W

waju-prana: oddech (wdychanie i wydychanie) jest widziany jako cykl wypełniający płuca powietrzem, pomagający ciału pozbyć się toksyn, dostarczający tlenu do krwi i ożywiający ogień metabolizmu. Oddychanie jest połączone z całym systemem energii, witalności, mocy zwanym praną (siłą życiową); prana pomaga w utrzymaniu temperatury ciała, rozprowadzaniu krwi do narządów, trawieniu oraz eliminacji strawionej żywności i przenika wszystko we wszechświecie; pod jej wpływem ciało i umysł ożywają; rytm oddychania jest podtrzymywany przez pranę, stąd zgodnie z teorią jogi jogin poprzez swoje ćwiczenia oddechowe łączy się z praną i może wzmacniać jej kierunek. W praktyce jogi wyróżnia się pięć różnych waju-pran lub wiatrów-oddechów, z których każdy porusza się w odmienny sposób: za najbardziej fundamentalny uważa się oddech zwany praną, który kontroluje ruch wszystkiego, co dostaje się do wewnątrz ciała, a więc zarówno wdychanie, jak i połykanie; oddech apana porusza się w ciele w dół i na zewnątrz, wiążąc się z eliminacją zarówno powietrza, jak i jedzenia;.oddech samana rządzi procesem przetwarzania zarówno jedzenia jak i informacji; oddech udana jest związany z ruchami w górę, determinuje wzrost na poziomie fizycznym, a na poziomie umysłowym zachęca osobę do przekraczania ograniczeń; oddech wjana porusza się od środka na zewnątrz, reprezentuje całe ciało i obieg prany na wszystkich poziomach
Wriszni: jeden z klanów Jadawów, którzy stali się władcami królestwa Mathury, gdzie urodził się Kryszna jako syn Wasudewy (syna Śury) oraz Dewaki (córki brata Ugraseny). W czasie konfliktu Pandawów z Kaurawami królem Mathury był syn Ahuki Ugrasena, który został pozbawiony tronu przez swego syna demona Kansę. Królestwo Mathury zostało przeniesione przez Krysznę do Dwaraki zatopionej przez ocean po rzezi Jadawów.

	TLVP Home
	Czytelnia Book Nook
	Strona Autora
	Mahabharata po polsku
	Pliki pdf, epub, mobi na stronie TLVP lub GOOGLE
	Mahabharata Spis opowieści
	“Good” Violence versus “Bad”
	Hymny Rigwedy o stworzeniu świata
	Napisz do nas